"SHKODRA NË VITET E VENDOSJES SË DIKTATURËS KOMUNISTE
1945 -1953"
Referat prej z. Marçel Hila
Si gjë të parë, ju falendëroj për ftesën që më keni bërë për të marrë pjesë në këtë konferencë shkencore me temë shumë të rëndësishme "Shkodra në vitet e vendosjes së diktaturës komuniste 1945-1953".
Duke hedhur sytë në rreshtat që përmbante ftesa, lexova që relatorët janë të rekomanduar që mundësisht të flasin rreth argumenteve si: organet e punëve të brendshme të kësaj periudhe, sistemet e përndjekjes, ata të reparteve të ndëshkimit e të ushtrisë, çështje këto me mjaft interes dhe pak të ndriçuara deri tani nga studimet e kryera, kryesisht nga studiues të pavarur.
Pa humbur kohë, po kaloj në temë. Për nevojë të diskutimit, na duhet ta marrim si të mirëqenë faktin se ata që erdhën me datën 29 nëntor të vitit 1944 në Shkodër, ishin trupa ushtarake që u ishin vënë pas ushtrive pushtuese për t'i dëbuar nga ky vend. Meqë çlirimi kryhet, forca ushtarake, sapo e mbaron misionin e saj, siç ndodh zakonisht kudo, duhet të çmobilizohet dhe njerëzit e saj të dërgohen në shtëpitë e tyre. Por tek ne kjo nuk ndodhi. Pikërisht kjo masë, e ashtuquajtur çlirimtare, sapo armiku pushtues e kaloi kufirin e territorit të vendit, si një vërshim ujërash të pista e plot baltë, sulmoi dhunshëm jetën dhe njerëzit e kësaj zone. Si në kronikat televizive, kur shohim rrebeshe ujërash që sulmojnë qytetet, depërtojnë në shtëpitë, mbulojnë dyqanet, prishin vendet e punës, bllokojnë trafikun, rrënojnë orenditë, ndërsa në fshatrat mbysin kafshët e bagëtitë, përmbytin shtëpitë, marrin me vete bereqetin e ushqimet ... Ja, kështu ndodhi që në fillim: një përmbytje që erdhi me baltë e llum, nga ata që deklaroheshin çlirimtarë, por që rezultoi se ishin hordhi të dala nga sgafellat më të errta të Jugut, aradhë njerëzore të mbushura plot me urrejtje e helm ideologjik. Këto masakra dhe këtë terror nuk i bënë as pushtuesit në pesë vitet e luftës së dytë botërore, edhe pse ishin okupatorë. E bënë bijtë e popullit shqiptar.
Këta të ashtuquajtur "çlirimtarë", që u digjej xhani për lirinë, këta pushojnë të jenë të tillë brenda dite, e në çast, shndërrohen në xhelatë e kriminelë.
Atëherë, kush janë këto hordhi që janë derdhur rrugëve e shesheve? Kuptohet, janë vegla që po përdorte udhëheqja komuniste, ndërsa po vendos diktaturën në Shkodër e në zonën përreth. Një pjesë të tyre e nis për në Jugosllavi, në ndihmë, për instalimin e diktaturës komuniste në Kosovë si dhe për t'ua dorëzuar forcave të Titos kundërshtarët nacionalistë.
Por të kthejmë në vendin tonë, e më saktësisht, në Shkodrën tonë.
Jam shumë dakord se është i domosdoshëm një studim rreth argumenteve të përmendura në ftesën, por jo që të mjaftohemi me vetëm këta. Rekomandoj që fokusimi të shtrihet edhe në aspekte të tjera që tregojnë se kur "bota e re" po instalohej, u kryen masakra njerëzore, padrejtësi, grabitje, dhunë, e mizori unike e që u manifestuan hap pas hapi. Këtë na e sugjerojnë ngjarjet. Të shohim kronologjinëë e tyre.
Që ditën e parë, dhunshëm, morën institucionet e shtetit, prefekturën, bashkinë, bankën, repartet ushtarake, por po ashtu gllabëruan shumë shtëpi, sepse në to do të hynin drejtuesit më të rëndësishëm komunisto-ushtarakë, të ardhur nga malet. Shtëpia e Kokës merret e bëhet komanda ushtarake e veriut, në zyrën më të rëndësishme të së cilës ka zënë vend Tuk Jakova. Më vonë, kjo ndërtesë do të bëhet komiteti i partisë i qarkut dhe i rrethit.
Mos të harrojmë shtëpitë e familjeve shkodrane që mbusheshin me oficerë e policë të sjellë nga jugu, në fillim për Seksionin e Mbrojtjes së Popullit e pastaj për Degën e Punëve të Brendshme! Një mjerim më vete! Sa padrejtësi, sa perversitete janë kryer. Sa shumë ishin ato familje që detyroheshin ose të largoheshin ose të tkurreshin, për t'u bërë vend xhelatëve të vet. Kur isha fëmijë, te pragu i shtëpisë së Dabërdakëve, shihja plaka me shami të zeza në kokë, që rrinin te dera e soditnin dynjanë. Kishin ardhur bashkë me bijtë e tyre, që tani punonin policë birucash, nga Jugu i thellë. Në kuvendin i fretërve, që u mor e u bë shtëpi, ishte mbledhur një llum i frikshëm njerëzish. Mbaj mend, kur isha fëmijë, meqë e kisha shtëpinë afër, policin Visho nga fshatrat e Vlorës, një pervers imoral. Kush e di sesa shumë dini ju për ta! Tema? Pushtimi i shtëpive qytetare nga llumi jugor-komunist! Me shifra pamja del e frikshme, me cilësi njerëzore të përbindshme!
Po sa argumente do të dalin kështu, po të shikojmë me kujdes dhimbjen e padrejtësinë në të gjithë manifestimin e saj!!
Po marrja e shtëpive që në ditët e para? Ia morën shtëpinë e sapondërtuar tregtarit Lec Shkreli, që është në Piacë, aty ku deri në fund banoi Muho Asllani! Po si e morën Arçipeshkvinë? Mehmet Shehu shkoi për vizitë për Pashkë, me datën 1 prill 1945 tek imzot Gasper Thaci, një javë pasi kishin pushkatuar don Ndre Zadejën. Imzoti, pas kësaj vrasjeje, kishte rënë në krevat, i sëmurë me zemër. Nuk e priti. Atëherë, për hakmarrje se Arqipeshkvi nuk i doli, Mehmeti dha urdhër që godina katërkatëshe të merrej. Ajo u mur e u mbush plot me oficerë sigurimi, të ardhur nga jugu.
Po ku morën shtëpi Shefqet Peçi, komandanti i trupave ushtarake të qarkut, prokurori Josif Pashko, prokurori Aranit Cela, e prokurorët e tjerë kriminelë si dhe dhe ushtarakët e tjerë të lartë? Po të pyesim, edhe na tregojnë. Patjetër që duhet të ketë pasur dhimbje e padrejtësi të mëdha, sepse bëhet fjalë për shpronësim e nxjerrje jashtë.
Zoi Themeli, kryetari i parë i Seksionit të Mbrojtjes së Popullit për Shkodrën, merr banesë tek Alimëhillët, përballë ambulancës së sotme. Nesti Kopali, nënkryetari i Seksionit të Mbrojtjes së Popullit, tek familja e Karlo Çobës, në Gjuhadol, te shtëpia e bukur e madhështore, në katin e dytë. A e kemi një hartë të këtyre gllabërimeve, në kuptimin më të mirë të fjalës? Jo, e them me siguri, por duhet ta bëjmë!
Po kryetarët e Degës së Punëve të Brendshme, kush ishin? Përbindsha të vërtetë! Zoi Themeli, një kriminel i pashoq, ******** i thekur, që kishte punuar në një furrë buke në Korçë: kishte vetëm katër klasë shkollë. Gjovalin Zezaj, anëtar i grupit Bashkimi Shqiptar, i arrestuar në këtë rrethanë, thotë se Zoi e nxori Mark Çunin në ballafaqim me mua. Meqë Marku nuk pranoi asgjë, në praninë time, e rrahu me kamzhik gjerman. Kamzhiku i sillej për fyt, duke i nxjerrë gjak, sa herë që i binte në mishin e butë të qafës, ndërsa, pasi e rrahu kështu, e hodhi për tokë, i hyri në shqelma e ia theu krahun. Martiri Mark bërtiste nga dhimbjet e tmerrshme, por Zoi vazhdonte ta qëllonte. Kur u lodh, i bëri zë policit që ta merrte e ta çonte në qeli, poshtë. I tha ta tërhiqte zvarrë. Ai e mori duke e tërhequr nga këmbët. E ulte shkallëve të ndërtesës së Seksionit, nga kati i dytë në të parin, e koka i binte në shkallët, të gjitha betoni, duke i shkaktuar dhimbje të hatashme. Apo super krimineli e përdhunuesi Nesti Kopali. Mjafton të lexohen faqet e librit të At Zefit, për të kujtuar sesa shumë i masakronte viktimat e veta me majën e çizmes së tij të lustruar oficeri sadist, nga fshati Qorraj i komunës Fterrë të zonë së Sarandës. Ishte nënkryetari i Seksionit. Merrte vajza të reja në zyrë e i bënte presion se gjoja ishin pjesë e organizatave kundërshtare, e do t'i arrestonte, por i përdhunonte aty. E nuk i linte as edhe të ngrinin zërin e të kundërshtonin. Po i tmerrshmi Lilo Zeneli, që Ahmet Bushati tregon sesi e ka masakruar me një pamëshirësi të pabesueshme. E kishte futur nën tavolinë dhe e godiste me shqelma. Edhe Kolec Pikolini flet për një rrahje të frikshme që i kishte bërë atij në vitin 1948, kur e kishin arrestuar. Ishte kasap me profesion. Nuk i kishte as dy klasë shkollë, por ishte i besueshmi i partisë. I pasuar nga krimineli Rasim Dedja, i pashkollë edhe ai e në fund i përbindshmi Hilmi Seiti, një picanec, kumarxhi e imoral, historitë e tij të dashurive tregohen edhe sot në Shkodër. Ishte ai që çoi në vdekje martiren Marie Tuci, thjesht se vajza që i kishte hyrë rrugës për t'u bërë murgeshë, nuk pranoi të bëhej e dashura e tij. Për hakmarrje, i shkaktoi vdekjen. Ia doli të mobilizonte të gjithë makinerinë e diktaturës. Frederik Nosi, kryetari i gjykatës së lartë, dy ditë para se të vdesë martirja në spital, i lexon dënimin me burgim, me akuzën se ajo ka strehuar diversantë. Ky, bashkë me hetuesin maskara Ali Xhunga, kanë fabrikuar akuza të përbindshme edhe për priftin e pushkatuar dom Ejëll Kovaçi. Po ku rrinë këta tipa kriminalë e plot me vese? Kuptohet: zaptojnë shtëpitë më të mira! Po kujt ia marrin? Këto duhen zbulur! A dimë gjë për këta Robeispierë të revolucionit shqiptar? Jo! Shumë pak. Thuhet se ishin demonë.
Në arkivën e ish-Sigurimit të shtetit gjenden dosjet e çdo ish-oficeri dhe ish-prokurori të qarkut Ushtarak të periudhës së fillimeve, sepse ishte kërkesë dhënia e llogarisë përmes autobiografive. Në ato dosje, në autobiografinë e shkruar me dorën e vet, Aranit Çela tregon se e kishte pasur babanë pijanec (srahosh, siç e shkruan ai), që kishte keqtrajtuar gruan e fëmijët e që kishte vdekur në rrugë të madhe i pirë. Autobiografia përpilohej me saktësi, sepse në rastet kur nuk thuhej e vërteta, personi e pësonte. E ëma, pas vdekjes së të shoqit, shkon e kërkon ndihmë tek dom Mark Papaj, prifti katolik i Vlorës, e i thotë se ka mbetur e ve me shumë fëmijë e ka nevojë për ndihmë. Ai, i ndjeshëm, gjoja i merr një jerevi me qera, sa për të justifikuar shpenzimet, por në fshatin e Aranitit nuk shkeli kurrë. Ishte një pretekst për të ndihmuar të gjorën ta shtynte jetën. Edhe kjo e shkruar në autobiografinë e tij. Sapo Araniti njëzet e dy vjeçar, pasi braktisi fashizmin e u bë komunist, u soll në Shkodër, kërkoi dënimet pa fund me vdekje për gati të gjithë klerikët katolikë, njëri prej të cilëve ai që e kishte ndihmuar të rriste shtatin me bukë.
Po Dul Rrjodhi, që kishte qenë dikur i mirë, sepse kishte mësuar në medrese, por pastaj, nga shokët e këqij, ishte bërë hajdut, pijanec e ishte marrë me putanat e Kotorrit. Këtë e shkruan ai vetë në autobiografinë e tij. Tregon se kishte pasur gabime të rënda në rini, si kumarxhi e vagabond, por nuk harron të shënojë se partia e kishte rehabilituar e i kishte dhënë një detyrë me shumë rëndësi: atë të eleminimit të kundërshtarëve të pushtetit të ri. Po Ali Xhunga, po Sirri Çarçani e sa e sa prokurorë e hetues të tmerrshëm? Sa janë të tillë? Gati të gjithë. Vijnë nga xhirizet e errëta dhe marrin pozita me rëndësi që as që e kanë imagjinuar ndonjëherë. Ia vlen për të gjithë këta Maratë dhe Dantonë të komunizmit shqiptar që të bëhen studime, edhe përgjithësuese. Dalin se ata që kishin jetët e njerëzve më me vlerë në dorë, ishin llumi më i ndyrë i kësaj toke.
Ngjarjet e dhunshme na thonë se çlirimtarët, që të nesërmen e hyrjes, ia nisin në mënyrë intensive kontrolleve shtëpi më shtëpi, në kërkim të personave që ata kanë projektuar për burg dhe plumb. Janë bërë listat! Nga kush? Nga ata krejt lart, por kuptohet, me ndihmën e komunistëve vendas! Kontrollet bëhen në tavane, në jerevitë, në puset, në oborret, në ahure, për njerëz të arratisur, për ish-anëtarë të Ballit e Legalitetit, për bashkëpunëtorët, për kuislingët, për armë, kontrolle me pasojë terrorizimin e banorëve. Kontrollohet tek të afërmit e të kërkuarve, te motrat e vëllezërit, te kushërinjtë. Të gjitha këto gjenden në librat me kujtime. Ka faqe me një vërtetësi drithëruese sesi kryheshin këta kontrolle dhe terrori që ushtrohej mbi njerëz e mbi familje mbarë.
Po sekuestrimet në masë, që e rrënuan ekonomikisht krejt shtresën e pasur? Për t'u hyrë në qejf komunistëve jugosllavë, me inisiativën e hierarkëve vendas, u vendos që të sekuestroheshin mallrat e pasanikëve shkodranë. Magazina të tëra u boshatisën e kamionë të ardhur nga Jugosllavia motër, mbushen plot e marrin rrugën për andej, ndërsa varfërojnë deri në ekstrem tregun vendas e rrënojnë pronarët. Ulqinaku i madh është një shembull model! Po të tjerët? Këta, sa janë? Kush janë? Sa gjë e mall iu është marrë me dhunë? A ka një shifër të dëmit? Familjet e dëmtuara mund të tregojnë shumë!
Kryhen vjedhje dhe grabitje. Për këtë ka një leteraturë të mjaftueshme që, nëse studiohet, dalin qartë episode të vjedhjeve sy më sy. At Zef Pllumi tregon në librin e tij sesi nga kontrollet e ushtruara, që në ditët e para nga skuadrat e partizanëve, u vodhën sende me shumë vlerë historike të muzeut arkeologjik, gjë që e detyroi At Mati Prendushin të ankohej tek Shefqet Peci. At Francesco della Rosa, në ditarin e tij, të botuar në librin "Një seminar papnor në vorbullën e persekutimit komunist", flet për kontrollet e shumta, deri në shtatëmbëdhjetë, të kryera nga datat 30 nëntor 1944 deri me 16 janar 1945, në shtëpinë e jezuitëve, me pasojë grabitjen e sendeve personale, deri edhe me sekuestrimin e benzinës, që shërbente si lëndë djegëse për gatim e ndriçim. Kur eprori jezuit At Daniel Dajani, shkoi t'i kërkonte ndihmë arqipeshkvit Gaspër Thaçit, që ai të ndërhynte duke përdorur autoriretin e tij, që kontrolle të tilla shkatërruese të merrnin fund, arqipeshkvi, i pafuqishëm, i tha se para dy ditësh kemi pasur kontrollin e rradhës, që na kanë lënë tri orë jashtë në të ftohtë e në natë, duke u dridhur nga murlani, e kur kemi hyrë brenda, kemi gjetur të gjithë shtëpinë lëmsh e li e shumë sende të vjedhura. Këtë gjë ia kondirfmoi edhe At Danieli, i cili i tha se pas kontrolleve, gjithmonë, mungojnë sende personale. Ahmet Bushati, në librin e tij "Në gjurmët e një ditari" flet për kontrollet e shumta që bëheshin në ditët e para të fillimit dhe grabitjen e sendeve personale. Tregon, madje, për një palë dylbi, që një partizan i hoqi nga muri e pa asnjë leje, i mori me vete. Po sa janë raste të tilla? Pa fund.
Po sekuestrimi i shtëpive e i pasurive të personave armiq të pushtetit? Sa ishin banesat që u sekuestruan? Nuk e kemi një shifër. Zoti Ahmet Bushati thotë se tek Truma e Dugajëve të reja kishte parë lista të afishuara në një stendë me emrat e personave të cilëve u ishin marrë shtëpitë e që pas kësaj ata po degdiseshin me gjithë familje në Jug të vendit, në internim. Kjo, që në ditët e para të hyrjes së hordhive në qytet, që në dhjetor të vitti 1944. Të gjithë ata që kanë hedhur kujtimet e tyre të fillimit, flasin për këto episode të tmerrshme. Kulla e Gjonit të Marka Gjonit sekuestrohet dhe të gjithë familjarët nisen për Berat, në internim. Data një dhjetor 1944.
Por mendoj se duhen përmendur edhe postblloqet e shumta që viheshin rrugëve, shterrethimet me orë të gjata, të një kohe disa mujore, duke penguar kalimet normale e duke e bërë të pamundur ecjen netëve. Edhe kur kishin nevojë të dilnin për të njoftuar për vdekjet, nuk mund ta kryenin një gjë të tillë, sepse ishte rreptësisht e ndaluar. Gjëra që nuk kishin ndodhur asnjëherë, por po bëhej nga një ushtri që e mbante veten si e popullit dhe çlirimtare.
Po lista e njerëzve të kërkuar e që duheshin arrestuar me çdo kusht, që fillon me vëllezërit Kazazi, me Sulçe Begun, me Maliq Bushatin, me klerikë të shumtë, të konsideruar të gjithë armiq të popullit. Po të përpilohet kjo listë, nuk të habit aq sasia e madhe e tyre në numër, sesa cilësia njerëzore që ata përfaqësojnë. Për të shpëtuar, shumë ishin ata që dolën në male e jetonin shpellave e majave, për të mbrojtur kokën. Janë me mijëra këta. Do të vijnë me mijëra forca të ndjekjes t'i kërkojnë e shumë prej tyre do të vriten e do të vdesin të shpuar nga plumbat e çlirimtarëve, për fajin e vetëm se nuk mendojnë si mendojnë këta vrasës dhe endërrojnë një Shqipëri tjetër nga kjo që kanë projektuar djajtë e për këtë kërkohen dhe janë kandidatë për t'u pushkatuar. Një sa për të gjithë: Ndoc Jakova, vëllai i kompozitorit të famshëm Prenk Jakova, vdes në mal nga plumbat e forcave të ndjekjes, në hyrjen e një shpelle ku gjendej, në duart e klerikut gjerman, misionarit don Alfons Tracki, që edhe ky do të pushkatohet pas një hetuesie të tmerrshme, në vitin 1947.
Nuk duhen harruar urdhrat për mbajtjen e shtëpive hapura, për mësymjet në mesditë e në mesnatë, pa pritur e pa kujtuar, të forcave të armatosura, që ia behnin në kërkim të njerëzve dhe terrorizonin popullatën. Ata që i kanë shkruar në librat, tregojnë mjerime të vërteta.
Po të pushkatuarit e parë pa gjyq, siç ishin tetë vetat e vrarë para Bashkisë Shkodër, me datën 26 janar 1945, thjesht për të terrorizuar popullsinë, sepse ushtria e çlirimtarëve ka shkuar të bëjë masakra në Veri e, duke mos mundur të depërtojë në zona që nuk i njeh e nuk mund t'i kalojë lehtë, lë të vrarë në fushë. Atëherë, për t'i treguar kundërshtarëve të saj imagjinarë se nuk ia lejon gjatë gëzimin e marrjes së lajmit se kanë pësuar humbje, organizojnë arrestimin dhe pushkatimin pa gjyq të të pafajshmëve të mjerë. Një skenë të tmerrshme na e jep Kolec Pikolini në Librin e tij "Regjimi i Hienave", por edhe Ahmet Bushati, në librin në "Gjurmët e një ditari". Ka edhe shkrime në internet për këtë ngjarje të kësaj dite. Një genocid paralajmërues, që do të vazhdojë me masakrat e Kelmendit e Vuklit, me vrasjet për kryengritjen e Shkrelit, me genocidin e dënimet e ashpra me vdekje të Kryengritjes së Postribës, e do të kulmojë me masakrën e njëzet e dy të pafajshëmve të bombës së ambasadës sovjetike, në shkurt të vitit 1951, një prej viktimave do të jetë edhe zoti Pjerin Guraziu, babai i të nderuarit zotit Filip Guraziu.
Sa ishin ata që u pushkatuan pas Varrezave të Rrmajit? Nuk ka një shifër! Sa malësorët e shumtë u dënuan me vdekje, thjesht se dikush që gjendej maleve, për të siguruar një strehë, i troket derës së tyre, duke kërkuar mikpritje. Qëllonte që forcat e ndjekjes rrethojnë banesat, arrestojnë të sapoardhurit dhe marrin me vete edhe të zotët e shtëpive. Këta i dënojnë me pushkatim për krimin e strehimit të të kërkuarve. Por ata nuk e dinë se kë kanë strehuar. Ata kanë pranuar trokitësin, kushdo të ishte ai! Ky lloj strehimi është pjesë e kodit të ligjit të maleve, mijëravjeçar, i bërë normë jete për këta zona: mikpritja i ofrohet kujtdo që të troket në derë, edhe pa ditur se kush është, madje pikërisht se ti nuk e di se kush është, i jep strehë. Ahmet Bushati flet për një numër të madh viktimash të tilla, që shkonin të lidhur, rrugëve të Shkodrës, me pranga e zinxhirë, drejt e pas murit të varrezave për t'u pushkatuar. At Francesco della Rosa, në ditarin e tij, të datave të fillimvitit 1946, thotë se sipas asaj që flitet, numri i të pushkatuarve për pesëmbëdhjetë muaj, është rreth një mijë vetë.
Po sekuestrimi i arit, burgosja e tregtarëve, shpronësimi i tyre, torturat e tmerrshme në hetuesitë për dorëzimin e pasurisë së tyre shtetit. Një grabitje e tillë nuk ishte parë. Faj, për çdo legjilacion të globit, është vjedhja e pasurisë pronarit të ligjshmë nga dikush. Ndërsa bota ishte përmbysur: ishte krim po nuk e dorëzove pasurinë tënde. Po sa janë të tillë tregtarë e të pasur që masakrohen e vdesin në tortura?
A ka një shifër të saktë sesa mijëra e mijëra napolona ar u sekuestruan? Sa ar nxori Shkodra nga bankat e saj familjare? Nga një burim i sigurt, kam mësuar se familja Kakarriqi nuk kishte kasafortë, por një bordum shumë të madh mbushur me ar, i cili u mur e nuk dihet sesi e se ku përfundoi. A nuk ia vlen një hetim i hollësishëm vetëm për këtë? Po sa janë të tjerët që u grabitën në këtë mënyrë? Dikur, vite më parë, kam punuar me një djalë me origjinë nga fshatrat e Gjirokastrës, që më tha se babain e tij e kishin sjellë në Shkodër për t'u marrë vetëm me sekuestrimin e arit tregëtarëve e mbeti pastaj këtu. Tek këta tipa kanë pasur besim për zbatimin e kësaj lloj detyre.
Po arrestimet e atyre që ishin kambistët, që kishin shkëmbyer arin me monedhën e huaj, kur tregtarët niseshin për tregti jashtë shteti. Meqë këta tregtarët e arrestuar qëllonte që nuk e tregonin pasurinë e tyre, atëherë, me një dinakëri demoniake, ishte gjetur kjo zgjidhje: arrestimi e torturimi deri në vdekje i kambistëve, në mënyrë që ata të tregonin se kujt ua kishin thyer paratë. Nëse këta flisnin, tregtarët e pësonin. Këto fakte do të ballafaqoheshin e për deklarim të rremë, pronarëve të arit u shkonte edhe koka. Sa prej këtyre kambistëve u arrestuan? Sa qenë ata që rezistuan deri në pikën e fundit për të mos marrë në qafë pasuritë e tregtarëve, miq të besuar të tyret? Shumë. Heroizmin e këtyre trimave s'ka pendë që e përshkruan. Letërsia dokumentare nuk mjafton t'a paraqesë në formë statistikore e përmes numrave këtë fenomen madhështor rezistence e mirësie. Këtu duhet të na vijë në ndihmë letërsia, kinematografia, filmi.
Para se të kalojmë të organet e torturave, po ndaloj tek faza paraprake: ajo e marrjes së shtëpive për t'u bërë qeli hetuesie! Të gjitha këto u morën me dhunë! Me vetëm një fjalë goje banesa sekuestrohej pa asnjë akt noterial apo ligjor e bëhej vend torturash të tmerrshme. Njerëzit nxirreshin jashtë pa asnjë shpjegim e me urgjencë! Studiuesi Kastriot Dervishi flet për këta shtëpi që ishin marrë e që u bënë biruca hetuesie ... Studiuesi Fritz Rodovani thotë se në vitit 1945-1946 në Shkodër kishte 26 hetuesi të tilla, kaq i madh ishte numri i të arrestuarve. Të thotë mendja se nuk kishte mbetur kush jashtë. Unë di dy, të papërmendura nga askush: njëra tek hoteli Adriatik, në Parrucë e tjetra, e tjetra një sallë përballë ambulancës së sotme. Te kjo e fundit u dënua Myfit Bushati me akuzën se ka strehuar xhaxhanë e tij plak Sulçe Begun, që i kishte kërkuar ndihmë e për këtë krim Myfitit i dhanë 30 vite burg! Ndërsa te hoteli Adriatik dënohet Valentin Pervizi, me akuzën si bashkëpunotër i pushtueseve, por në të vërtetë se është i biri i gjeneral Preng Pervizit, edhe pse gjatë të gjithë kohës së luftës kishte qëndruar në Itali, si student. Këtë ma ka thënë vetë zoti Valentin, në vitin 1989. Po cilat salla u përdorën si vende gjyqesh? Kinema Rozafati, por edhe salla të tjera dhe godina të gjykatës ushtarake. Në fshatin Xhaj të Dukagjinit shtëpia e ipeshkvit bëhet hetuesi për malet! Sa malësorë janë masakruar në ato dhoma! Por, edhe në këto raste, a i shpjegon mjaftueshëm vetëm statistika? Fakti i ftohtë dokumentar, që kuptohet se edhe ky mungon, sepse ka mbetur pakgjë e shkruar, a është i mjaftueshëm, edhe pse i domosdoshëm, për nevoja të studimit? Jo, nuk do të mjaftonte dokumenti të shpjegonte të gjithë dhimbjen e dëbimit e të sekuestrimit të orendive e të kthimit të shtëpisë së dashur në ferr torturash për të tjerë! Ajo nuk mund të pasqyrohet nga shifrat! Edhe në këtë rast, këtu duhet të na vijë në ndihmë arti! Arti është borxhliu i madh ndaj dhimbjes së këtyre njerëzve.
Po ata që u arratisën? Çfarë trimërie deri në vetëmohim ka në largimin e tyre, me pasojë ndarjen nga të afërmit e vet! Sa ishin ata që arratisen? Shumë! Emigracioni i parë klandestin që e varfëroi qytetin e zonën nga shumë të rinj! Çfarë skena dhimbjeje ka në tregimin e Kolec Pikolinit, kur ndahet me nënën e vet, i sigurt se nuk do ta shohë më kurrë. Edhe daja i im plak, në Kanada, vite më parë, më tregoi skenën sesi ishte ndarë me nënën e tij, gjyshen time, krejt i bindur se nuk do te shihej kurrë më me të, dhe sesi kishte qëndruar në supin e saj duke lotuar për më shumë se një gjymë ore, i qartë se ai ishte takimi i fundit! Sa janë këta? Vetëm të përpilohet lista e të arratisurve të merr frika. Nuk mund të rri pa përmendur arratisjen e Martin Camës dhe Lin Delisë, në vitin 1948, nga Qafa e Boshit në Thethit, dy artistë me famë më vonë, por edhe arratisjen e Arshi Pipës e të Sami Rrepishtit, pas burgosjes së tyre, arratisjen e jashtëzakonshme të Kolec Pikolinit që, pasi ikën nga burgu i Tiranës, sorollatet për 32 ditë udhëtim maleve e kodrave, fushave e arave, duke ecur natën e duke fjetur ditën, pa bukë e pa ujë. I shoqëruar gjithë kohës nga ëndrra dhe vegime paralajmëruare. Një misktikë e veçantë, e panjohur deri më tani, e që e karakterizon krejtësisht librin e tij- Po ikja e Nihat Bakallit, militant i rinisë së Ballit Kombëtar, që duan ta arrestojnë. Ikën nga malet e veriut! Po ata që u vranë në kufi, në përpjekjet për ta kaluar atë! Vrasja e Mark Cacës, Bardhosh Danit dhe Ibrahim Dërgutit! Një trio e djelmoshave të mrekullueshëm, e sa e sa shokëve të tjerë që i pasuan. Sa janë ata që u copëtuan nga plumbat? Po të bëhet një listë, sa e madhe del ajo!
Po tradhtitë jugosllave, që i kthenin të arratisurit! Dom Marin Shkurtin, që sapo e kthejnë, pushkatohet, po Leopold Shkrelin e shumë e shumë të tjerë! Sa vuajtje përcëlluese, të pa shoqe në botë. Çfarë shijet të hidhur ka lënë ky mashtrim.
Po skenat mashtruee që krijonin me postat kofitare, që vinin foton e Titos e i linin të arratisurit idenë se ishte tashmë në Jugosllavi. Ata zbrasheshin, në prani të gjoja autoriteteve jugosllave, por që në fakt ishin shqiptarë. Deklaratat ua merrnin për agjitacion e propagandë, ndërsa arratisjen si tentativë dhe dënoheshin deri në njëzet vite burg. Kësi rastesh janë me të vërtetë shumë!
Po dhimbjet e internimeve për ato familje të cilëve u kishin ikur bijtë e vëllezërit! Sa janë? E kur mendon se nga trupi i këtij komuniteti shkëputen aq shumë njerëz e familje me vlera, degdisën për një jetë sfilitjeje më të vlefshmit, shtëpitë e të cilëve, për dënim, pasi çohen në internim, në Tepelenë apo Porto Palermo, në Berat apo Gjirokastër, i merr Sigurimi e sjell aty policë nga jugu i largët!
Prandaj, në këtë pikë propozoj hapjen e studimeve dhe të anketave. Anketa do të saktësonte se sa mallra, sa ar, sa vite burgje, sa internime, e sa vuajtje u pësuan! Por edhe cilat shtëpi u bënë hetuesi, e pastaj, të mbledhim kujtimet nga ata që hoqën. Kjo do t'i ishte në ndihmë të madhe studiuesve, që do të përcaktonin vendet, numrin e tyre, kapacitetin bartës, por edhe vështirësitë e panumërta që iu krijuan familjeve që braktisnin banesën e tyre dëboheshin pa e ditur se ku. Unë di dy prej tyre. Marjan Shestani, pak para se të vdiste, më tha se, meqë e kishin pasur shtëpinë pranë degës së punëve të bredshme, një ditë, pak pasi seminari i ulët franceskan ishte marrë e u përshtat si seli e Sigurimit, ia bëhen tre oficerë, i dhanë babait urdhër që për një çerek ore të dilnin nga shtëpia e të largoheshin, sepse u duhej atyre, se kishte qëlluar afër degës. Me gojën mbyllur, me një trastë me rroba në dorë, ikëm e shkuam te një dajë i joni, që fatmirësisht, na pranoi, sepse mund edhe të mbetnim në rrugë të madhe. Ndërsa dëshmia tjetër është e zotit Eduard Çurcia, që më tregoi sesi forcat partizane erdhën një ditë të dhjetorit 1944 te shtëpia dhe me një urdhër me gojë, na thanë që urgjentisht duhen të lëshonim banesën, sepse merrej për nevoja të pushtetit të ri. Na u desh të largoheshim. Drejt e në rrugë të madhe! U bë hetuesia e shtëpisë së Çurcisë, Seksioni i Mbrojtjes së Popullit të Qarkut Ushtarak të Shkodrës. Në jerevinë e shtëpisë kishin mbetuar edhe veglat e punës, njëra prej të cilave, ishte sopata që përdorej për të prerë drurët, por që Vaskë Koleci e Jonuz Mersini, ka shumë mundësi që e kanë përdorur për të coptuar këmbët dhe krahët e dom Lazër Shantojës.
Po Tatimet e jashtëzakonshme që dërrmuan me themel jetën ekonomike të qytetit dhe të tregtarëve? E që për mos pagimin e tyre mund të përfundoje i vrarë?
Po shkatërrimi i biliotekave, librave, i dokumenteve me vlerë, i arkivave? Pader Zef Pllumi flet për rrënimin e bibliotekës së ftretëve që, pasi u mur, pas torturave çnjerëzore që u bënë mbi At Pal Dodën, nuk dihet se ku përfundoi. Ku kanë shkuar ata dokumente? Ku janë? Humbën gjithë ata dëshmi me vlera të jashtëzakonshme historike.
Po Biblioteka e jezuitëve, që për ditë e ditë me rradhë, punëtorët e ngarkuar me eleminimin e saj, hodhën në zjarr libra të pafund, të të gjitha llojeve, dokumente arkivore, një bibliotekë me rreth 50.000 libra, të gjithë të shkrumbuar e të bërë hi! Ishte formuar ngadalë, për shumë e shumë vite. Ishte ndër bibliotekat më të pasura në Ballkan.
E tani, për torturat e ndryshme në hetuesi? Ata që përshkruan atë Zef Pllumbi tek libri i tij! Ajo e dom Anton Muzajt, e fra Gjon Pantalisë, e Myzafer Pipës, e Paulin Palit, e sa e sa të tjerëve! Po torturat që i bënë një djaloshi të ri, Ahmet Bushatit, vetëm tetëmbëdhjetë vjeçar, që duroi një hetuesi të përbindshme për shtatëmbëdhjetë muaj! E e sa e sa të tjerëve, që nuk mund t'i rreshtoj, sepse janë të panumër? Për këto lloj torturash a është e mundur të kryhet një studim? Kjo tokë nuk kishte parë kurrë gjëra të tilla!
Po për dëshmitarët e rreme, për spiunët që të merrnin në qafë, për sa prej këtyre gjërave mund të flitet!
Po për hetuesit dhe masakrenjtë, që nga çlirimtarë atdhedashës ishin kthyer në kriminelë të pashpirt? A ekziston një listë e të gjithë atyre personazheve që u gjenden bashkë me detyra kaq të kobshme si: Nesti Kopali, Zoi Themeli, Zoi Shkurti, një Karrabec, një xhahil nga fshatarat e Sarandës, që e përmend Ahmet Bushatit tek libri i tij, po Dul Rrjodhi, Fadil Kapisyzi, Xhemal Selimi, Shefqet Peçi, Ndreko Rino, Çesk Shoshi, e të tjerë, e të tjerë, të gjithë të thirrur për rrënimin e sa e sa jetëve të pafajshme njerëzore!
Po prokurorët e përzgjedhur që pa u mbështetur aspak në ligje, si Josif Pashko e Aranit Çela, Isuf Mersini e Vaskë Koleci, Siri Çarçani e shokë, që kërkuan dënime me vdekje e ia dolën t'i merrnin nga trupa gjykuese e gjykatës ushtarake të Mustafa Iliazit e të Esat Ndreut. Çfarë llumi njerëzor është ky, që pa asnjë vrarje të ndërgjegjes, i ka hyrë punës të shkatërrojë palcën më të shëndoshë njerëzore të këtij vendi, me pretendimin se po ndërton botën e re?
Do të doja të sillja një rast të vetëm. Çfarë sy përbindshi kishte Shefqet Peci, ish-komandant i trupave të qarkut ushtarak të Shkodrës. Kur atij, me radiogram, i erdhi një urdhër nga drejtori i drejtorisë së mbrojtjes së popullit Koçi Xoxe dhe eprori i tij Enver Hoxha, që të kryente një vlerësim e të nxirrte një shifër të përafërt sesa kandidatë për burgosje dhe pushkatim kishte zona e qyteti i Shkodrës, e këtë ta bënte sa më parë, Shefqeti, me mendjen prej përbindshi dhe me syrin kriminal, i ndihmuar nga veglat e tija, erdhi në përfundimin se për pushkatim ishin kandidatë rreth katër mijë veta, ndërsa për burgosje rreth katërmbëdhjetë mijë. Lajmi u nis me radiogram për Tiranë. Përgjigja erdhi. Do të isha shumë kurioz të dëgjoja ndonjë intuitë prej të pranishëmve këtu në sallë se cila ishte përgjigja e atyre shefave të mëdhenj që i lexuan këto të dhëna? Për të burgosurit, nuk iu tha se ke deklaruar një numër shumë të lartë, por se për momentin nuk kemi vende ku t'i fusim në birucat, nuk ka mbuloja e ushqime për ta e prandaj arrestimin e burgosjen e tyre duhet ta lëmë për një kohë të dytë; ndërsa për pushkatimet, do t'i kemi parasysh. Listat e kandidatëve për varr do t'i ekzekutojmë një e nga një, pak e nga pak. E në fakt, shumë prej fatkëqinjve që Shefqet Peci i kishte vënë në lista, morën rrugën e burgjeve apo të plumbit, gjatë viteve të gjata të diktaturës.
A mund të lihen pa u përmendur llojet e torturave? Hedhja e të masakruarve në bodrumet, në skutat, në ahure, lënia pa bukë e pa ujë, të lidhur në birucat, të coptuar, të gjymtuar, me këmbët e këputura me sopatë të Dom Lazër Shantojës, rrahja makabre e Sulçe beg Bushatit tetëdhjetëvjeçar, që ashtu sikurse e ka dëshmuar Beqir Ajazi në librin e tij, kur i sollën në burg të Tiranës, e meqë i kishin vënë në një batanije bashkë me dom Lazrin, ishin bashkuar plagët e tyre e iu ishin ngjitur. "Kur i ndamë, ata të dy lëshuan nga një rënkim kaq të dhimshëm, saqë, - thotë Ajazi, - nuk do ta harroj deri sa të vdes!".
Po klerikët e të dyja besimeve si u trajtuan? Nuk kishte parë kjo tokë aso tmerresh. Klerikët katolikë përjetuan një Kalvar të veçantë, të pandodhur ndonjë herë, aq sa e shtyu edhe papën Gjon Pali i Dytë, i cili me rastin e vizitës së tij në Shqipëri, në Shkodër, me datën 25 prill 1993, tha se ajo që ka ndodhur me Kishën Katolike në Shqipëri as është parë e dëgjuar ndonjëherë në histori. Janë gjashtëdhjetë e shtatë të pushkatuarit e pafajshëm, njëzetedy të vdekur në tortura, të gjithë njerëz të dijes, të kulturës e të besimit.
Por s'dua t'ua ha hakun as të penduarve. Pati prej atyre që kur e panë se kush na qënkeshin çlirimtarët, heronjtë e botës së re, dorëzuan teserat, se nuk i honepsën këto metoda kriminale. Por ka edhe më. Po përmend një partizane! E thotë Ahmet Bushati në librin e tij. Ajo u iku komunistëve dhe trimërisht u vu kundër tyre. E kishte kuptuar se kishin tradhëtuar idealet e lirisë e të drejtësisë, se u bënë kriminelë bisha, vetëm për pushtetin e tyre. Vdiq në betejë me forcat e ndjekjes. Heroizmi i saj është i jashtëzakonshëm. Trimëria e saj e pashoqe. Një figurë simbol. Nuk duhet në asnjë mënyrë të harrohet. Historia duhet t'ia gjejë emrin e portretin. Arti i detyron figurën!
Sami Repishti te libri i tij "Nën hijën e Rofazës" flet për një oficer sigurimi, i cili bënte sikur e merrte në pyetje, por në të vërtetë, kishte kohë që po e vriste ndërgjegjja për të gjithë sa po ndodhte e pse përdorej e donte argumente bindëse për pendesën e tij. Vuante se gjendej në anën e gabuar dhe para se të bënte një veprim kokëkrisur, donte të kishte përgjigje. I kërkonte Samiut që t'ia shpjegonte bindshëm e qartë pikëpamjet e tija, ato që ishin të armiqve të popullit. Nuk duhet lënë në harresë ky njeri. Zoti Sami Rrepishti është ende gjallë e mund të na ndriçojë.
Mos të harrojmë edhe Pjerin Kçirën dhe grupin e tij. Mori dënimin me pushkatim për një deklaratë të fortë, fryt i vrasjes së thellë të ndërgjegjes. Tha se fretërit nuk i kishin futur armët në Kishë, por Sigurimi.
Ahmet Bushati flet për një roje burgu, që kishte dhëmbshuri për të, për këtë djalë të ri, që po shkonte drejt vdekjes pa faj. Polici jugor qante me fatin e keq të të riut viktimë. Janë skena unike, që do të bënin të mendohej thellë çdo regjisor të madh të botës. Pra, duhet ta pranojmë: ka pasur pendesa, trazime të brendshme, vuajtje se dikush është gjendur në anën e gabuar. Ka pasur, edhe në organet e dhunës, zemra brenda të cilave kishte dritë, që rrihnin e vuanin për fatin e zi të viktimave, që nuk mund të bënin më shumë për ta, por vetëm të vuanin në heshtje e të shpresonin se të mjerët do të shpëtonin. Janë zemërbutët që ushtrojnë virtytin e shpresës e që provojnë dhëmbshurinë. Janë miqtë e Zotit, edhe pse të panjohur, të pakuptuar e që nuk flasin. Një sy qiellor i njeh, ua di emrat. Edhe ne na interesojnë shumë.
A mos janë personazhe të vetëm kësaj toke dhe të këtij qyteti e nuk kanë të përngjashëm? Unë do të sillja shembullin e filozofit gjigant rus, Nikolaj Berdiajev, i dëbuar nga Rusia komuniste në vitin 1922. Meqë donin ta dënonin, i dhanë një persekutor të përzgjedhur, të pamëshirshëm e dinak: vetë Xherxhinskin, shefin GPU, sigurimit sovjetik. Por kryespiuni nuk ia doli ta zbërthente filozofin gjeni e për çudi të jashtëzakonshme, pas disa seanca marrjesh në pyetje, Xherxhinski u dorëzua pa ia kërkuar kush, iu hap e i konfidoi. I tha se kishte një boshllëk të madh në zemër, se përjetonte një kaos kolosal: nuk e dinte se ku ishte e mira dhe cila ishte e keqja. Atëherë, i miri Berdiajev, qartë e thjeshtë, i shpjegoi se: ju na konsideroni ne si e keqja e Rusisë, sikur të ishim djalli, e për të na eliminuar na bëni luftë, por jeni ju që po përdorni metodat e djallit, jeni ju që jeni bërë shërbëtorët e tij. Xherxhinski e pranoi këtë. E atëherë ia kishte hapur zemrën krejtësisht e i kishte thënë se: "kam ftohtësi, kam qenë dikur student për prift ortodoks, por e lashë, se nuk më bindi ajo rrugë. Idealet e drejtësisë së revolucionit më entuziasmuan, por nuk i gjeta të realizuara. Më duhet të vras e të masakroj në emër të drejtësisë. Kjo nuk më bind. Zhytem çdo ditë në humnerë. Kujtova se revolucioni komunist mund ta sillte drejtësinë, por me këto që po bëjmë e si po sillemi, është krejt e kundërta. Ja, kjo ka rezultuar fatale për mua!". - "Hiq dorë, ik, largohu nga kjo!" - i kishte sugjeruar filozofi. - "Jo, këtë nuk mundem, sepse, po të iki jam i vdekur, edhe pse përjetoj një ankth shpirtëror të patregueshëm. Jetoj çdo minutë me vdekjen në zemër!"- "Po pse rri atëherë?". -"Unë jam i mbaruar! - kishte përfunduar ai. - "Sa të zgjasë, të zgjasë!". Çfarë misteri! Berdiajevin, si shpërblim të këtij ndriçimi, e dëboi nga Rusia, në vend që ta pushkatonte.
Por po sjell edhe një shembull tjetër, atë të Rudolf Hoessit, komandantit të kampit të Aushvicit, ku mesatarisht vriteshin çdo ditë 1750 njerëz. Ai, në autobiografinë e tij, të shkruar në Poloni, pasi kishte marrë dënimin me vdekje nga gjyqi i Nurembergut, thotë se: "rashë në krim për parime të larta. Dhe kjo është fatkeqësia më e madhe. Detyra, Fyhreri dhe Atdheu më bënë kriminel!". Këta parimet e mëdha, të bëjnë viktimën më ekselente. Kështu ka mundësi që i ka ndodhur edhe ndonjë personazhi tonit.
Propozoj që për këta dhe të gjithë sa thanë e do të thonë kolegët këtu, të ngrihen si çështje që kanë nevojë për thellim e të formohet një komision me rend të organizuar e të nisë studimi. Të jeni të sigurt se rrjeta e hulumtimit do të nxjerrë gjëra të paimagjinueshme për nga interesi dhe rëndësia.
A duhet bërë, pra, një kërkim i thellë, jo vetëm me çfarë ka rekomanduar Këshilli i Qarkut, por edhe në këto që thashë unë e në shumë aspakte të tjera, që mund t'i sugjerojnë studiues të tjerë? Them se po. Po si i bëhet të rindërtohet, mundësisht sa më mirë e sa më saktë që të jetë e mundur, ajo që ndodhi? Unë propozoj që të mblidhen të gjithë librat me kujtime, të atyre që na i kanë lënë. Të përcaktohen ata që duhen studiuar, t'i hyjmë një pune të rëndësishme, që nuk e ka bërë askush. Si gjë të parë, të sigurohet, përmes bibliotekave, e gjithë leteratura e kujtimeve, pastaj, shkrimet e ndryshme në gazetat, që janë shumë e që kanë detaje me mjaft interes, të shkruara gjatë viteve, të kryhen anketa e të vihen në dispozicion edhe ata kujtime që kanë familjarët në shtëpitë e tyre e që s'janë bërë të njohura deri tani, si dhe dokumente që mund të gjenden në arkiva. Të lexohen me kujdes, të nxirren fragmentet sipas përcaktimit të fushave. Të jeni të sigurt se do të dalë një pamje e tmerrshme, një makabritet poshtërues, i veçantë i të gjithë botës komuniste.
Jemi në dijeni se studiues të rëndësishëm, si Stefan Kurtua dhe ekipi i tij, kanë hetuar dhe kanë përpiluar "Librin e zi të komunizmit". Ka edhe një libër të rëndësishëm tjetër: "Libri i zi i revolucionit francez". Ndërsa, për Bashkimin Sovjetik, i madhi Solxhenincin, i vetëm, iu vu punës dhe hartoi veprën madhore, kolosale, afreskun gjigant të vuajtjes së atyre republikave, "Arqipelagun Gulag". Ndërsa unë po ju them: nëse do të bëhet një studim i tillë në mënyrë sistematike, rreth këtyre që parashtrova, do të dalë një libër i madh, Libri i zi i komunizmit në Shkodër, me vuajtje të mëdha, rrënqethëse, unike, që për nga egërsia, pamëshirësia, kriminaliteti, torturat e ushtruara, do t'ia kalonte disa herë librit të Nobelistit rus. Ky libër do të ishte një risi unike, sepse nuk i përket një kombi, por vetëm një qyteti. Lënda e parë e librit do të ishte më se e mjaftueshme të trondiste fort këdo.
Arqipelagu Gulag i Solxhenicinit është një vepër e madhe në të gjitha drejtimet, një afresk i vuajtjes shtatëdhjetëvjeçare i popujve të ish-Bashkimit Sovjetik, por ajo do të konkurohej denjësisht nga ky libër i vuajtjeve të një zone, të një qyteti. Pse? Sepse ne ishim rrethi i fundit i ferrit komunist. Studiuesi Kastriot Dervishi më ka thënë se i dënuari më rëndë politikisht i vendeve të lindjes ka qënë një në Gjermaninë Lindore, me vetëm nëntë vite burg! Hahaha, sa janë Mandelat e Shqipërisë? Vetë zoti Dervishi ka marrë iniciativën dhe publikon hitparaden e të dënuarve klasikë. Sami Dangëllia 43 vjet burg e internim, Osman Kazazi, 40 vjet, disa me 37 vite, Petrit Velaj, me 35 vite, Pjetër Arbnori me vetëm 29 vite burg e shumë të tjerë, që s'po i përmend. Në fund, rrethi i fundit, ai më poshtë se të gjithë për nga krimet, masakrat, varfëria, nga injoranca e drejtuesve, nga torturat, na mbetet neve shqiptarëve. Por ky rreth vjen e ngushtohet e bëhet gjithnjë e më i thellë e përfundon në Shkodër! Ai është rrethi më i fundit, shkalla më e ulët e komunizmit botëror. Pika më e ulët e nivelit. Prandaj, të marrim këtë iniciativë e ta vërtetojmë me fakte: nuk është "Pavioni i kancerozve" të Solxhenicinit një nyje kancerogjene në trupin e madh të Bashkimit Sovjetik, si ai përpiqet ta përshkruajë në mënyrë alegorike, por Shkodra do të ishte trupi ku u formuan metastazat kancerogjene më të rrezikshme të komunizmit botëror. Për këtë do të fitonim titull!
E që afresku të ishte sa më i plotë, do të propozoja që të mos mungonin në këtë vështrim edhe gratë partizane. Janë pjesë e panoramës e nuk është e drejtë t'i lëmë jashtë kuadrit. Ahmet Bushati flet për një masë të rreckosur partizanësh, mes të cilëve, në parakalimin e datës 29 nëntor, kishte parë edhe disa femra, të ndrojtura e të ngrira, të ngurta, që, "kur i pashë", - thotë ai - "më erdhi menjëherë dyshimi: a mund të jenë nëna këto një ditë?". Ndërsa zoti Eduard Çurçia më ka treguar se kur erdhën në shtëpinë tyre partizanët, në natën e parë të hyrjes në Shkodër kur u shpërndanë e hynë gati njëzet veta, partizanet femra morën katin e tretë, sipër. Habija e jonë ishte se të gjitha qenë shtatzëna, edhe pse jo të martuara. Nëna ime u tmerrua e s'dijti ku të futej me motrat, vajzat e saj. Shtangimin e saj e të babait, që po i shikonte me çudi, ato e morën si shfaqje fanatizmi. Babit tim që po i shikonte me trishtim këto të reja barkfryra, një partizane kokoroçe i foli me arrogancë e pafytyrësi: "xhaxho, qënke borgjez fanatik ti! Pse shikon kështu? Çka për t'u habitur! Kemi bërë edhe dashuri në mal, nuk kemi shkuar vetëm për luftë!".
Pse po i them këto? Sepse nuk duhet harruar se edhe ky ishte një moral i çlirimtarëve! I këtyre që kishin ardhur të ndërtonin një botë të re.
Me datën 26 janar 1945, para bashkisë së Shkodrës, pushkatohen tetë burra, të gjithë të pafajshëm, të akuzuar si armiq të popullit, pa asnjë vendim gjyqësor. Viktimave që po vdesin e që janë duke dhënë shpirt, disa vajza të reja partizane, pasi nxjerrin revolverat nga brezat, i gjuajnë në kokë e në gjoks pamëshirësisht e kur ata përsëri nuk japin shpirt, marrin dhe nga toka e ua hedhin në gojët e tyre që fytet t'u bllokohen, në mënyrë që t'ua përshpejtojnë fundin atyre që po agonizojnë. Çfarë skene makabre!
Mërgim Korça, në një dëshmi të tijën të bërë publike e që gjendet edhe në internet, tregon se me datën 25 mars 1945, ndërsa korteu i viktimave të dënuar me pushkatim po kalonte në Piacën për të shkuar tek vendi i ekzekutimit te Varrezat e Rrmajit, mes tyre kishte dalluar viganin Peng Cali, të munduar e të rraskapitur nga torturat e gjata e çnjerëzore të pësuara në hetuesi, të cilit i ishte rritur edhe mjekrra. Ndërsa është duke kaluar, dy çlirimtarë e ndalojnë për ta poshtëruar. E ulin për tokë. Një partizane hyri në një berberhane që gjendej aty pranë, thotë zoti Korça, e mori një brisk rroje. Atëherë, luftëtarja e lirisë, filloi t'ia priste me brisk mjekrën burrit në moshë, që i kishte duart e lidhura pas shpine e nuk mund të reagonte e as të ngrihej. I binin qimet në këmishë e bashkë me to edhe copa mishi të rrjepura dhe rrjedhje gjaku. Krejt këmisha iu mbulua me gjak.
Vazhdon neser, datë 04.01.2021.
