Psikologjia!

[Universal]

Psikologjia është një shkencë magjepëse që prek çdo aspekt të jetës sonë.


Definicioni i vjetër që psikologjia është shkenca mbi shpirtin është i pamjaftueshëm. Sepse ai në fakt vetëm shpjegon prejardhjën e fjalës „psikologji“. Pra sipas domethënies së fjalëve të përngjitura greqishte „psyhe = shpirt“ dhe „logos = shkencë“. Por psikologjia është më shumë se vetëm një shkencë mbi shpirtin, mbi jetën e brendshme të njeriut. Jeta shpirtërore e njeriut ka edhe anën e jashtme.

Nga pikëmpamja e sotme konceptohet psikologjia si shkencë, e cila hulumton proceset dhe gjendjet e vetëdijshme si dhe arsyet dhe ndikimit e tyre.

Psikokologjia është shkenca e sjelljes dhe e kognicionit. Sjellja përgjithësisht përkufizohet si gjithëçka që ne bëjmë, sidomos nëse kjo mund të vëzhgohet prej të tjerëve. Kognicioni, përfshin proceset mendore, si p.sh. të menduarit, të perceptuarit, të ëndërruarit, kujtesën etj. Këto procese njohëse zakonisht nuk mund të vëzhgohen per se dhe shpesh hulumtohen përmes eksperimenteve (vetëraportimeve, pyetësorëve etj).

Psikologjia mund të definohet, apo përshkruhet edhe përmes katër qëllimeve të saja. Katër qëllimet, apo katër fushat themelore të psikologjisë janë: përshkrimi, parashikimi, kontrolli si dhe shpjegimi.

Pyetjes së çfarë është psikologjia, sot mundesh ti përgjigjësh edhe përmes përshkrimit të disa prej degëve të saj. Ato ilustrojnë më së miri ndryshueshmërine që ekziston sot në psikolgji. Katër nëndeget kryesore te psikologjisë janë: Psikologjia sociale; Psikologjia e përgjithëshme; Psikologjia klinike si dhe Psikologjia aplikative. Duhet të theksohet se psikologjia si shkencë apo si lëndë dita më ditë është duku u ndarë në degë të reja. Dega e psikologjisë ka momentalisht rreth 50 seksione, nëndegë të ndryshme të cilat hulumtojnë aspekte të jetës sonë.

 

[Moana]

Thnx for the new space Baron

 

[Universal]

Kapitulli i parë

Objekti, detyrat dhe metodat e psikologjisë.

Në jetën e përditshme lexojmë dhe dëgjojmë termat, vëmendje, kujtesë, mendim, imagjinatë, vullnet, ndjenjë, karakter... etj Të gjitha këto në psikologji quhen fenomene psiqike. Me anë të fenomeneve psikike njeriu i njeh sendet qe e rrethojë, lidhet me to, i studjon dhe vepron për ta ndryshuar botën sipas qëllimeve dhe dëshirave të veta. Bota shpirtërore e njeriut është shumë e pasur dhe tepër interesante. Pikërisht këtë botë shpirtërore e quajmë psikikë. Shkalla më e lartë e zhvillimit të psikikës quhet vetëdije.
Shkenca që merret me studimin e psikikës dhe të formës më të lartë të saj vetëdijes, quhet psikologji.
Pra objekti i studimit të psikologjisë është mendja e njeriut dhe veprimtaria e saj. Fjala
sipas domethënies së fjalëve të përngjitura greqishte “psyhe = shpirt“ dhe “logos = shkencë“. Por psikologjia është më shumë se vetëm një shkencë mbi shpirtin, mbi jetën e brendshme të njeriut. Jeta shpirtërore e njeriut ka edhe anën e jashtme. Kështu që kjo shkencë studjon edhe anën e jashtme të sjelljes së njeriut.

Cili është funksioni kryesor i psikikës ?

Funksioni kryesor i psikikës është pasqyrimi dhe reflektimi, pas sinjaleve apo impulseve që shkojnë drejt saj.
Pasqyrimi gjithashtu është një nga vetitë e materies. Pasqyrimin që bën materia inorganike (e pajetë) kur mbi të veprojnë faktorë të tjerë, quhet pasqyrim fizik. P.sh kur ne shihemi në pasqyrë, kur në liqen duket pasqyrimi i maleve, pemëve apo i objekteve të tjerë rreth tij, pasqyrimi i këmbës kur shkel mbi rërë, mbi baltë ose mbi borë, kur shkëmbijtë gërryhen nga forca e dallgëve... etj kemi të bëjmë me pasqyrim fizik. Pasqyrimi fizik është fenomen spontan, pasiv dhe i vdekur.
Ndërsa pasqyrimi që bëjnë organizmat e gjallë kur mbi to veprojnë ngacmues të ndryshëm quhet pasqyrim psikik. Tek njeriu, në sajë të sistemit të tij nervor shumë të zhvilluar ndryshe nga kafshët, pasqyrimi është i një cilësie shumë më të lartë, tepër i ndërlikuar dhe i thellë. Ai është proces aktiv i vazhdueshëm.
Njeriu me anë të vetëdijes pasqyron cilësitë e sendeve dhe fenomeneve që veprojnë drejtpërsëdrejti mbi të, si dhe atyre që kanë vepruar më parë. Njekohësisht me anë të të menduarit, to folurit dhe veprimeve të tij, njeriu ka eksploruar botën dhe ka arritur të depërtojë në thelbin e rregullsive të brendshme të objekteve dhe fenomeneve të ndryshme. Si rezultat i këtij lloj pasqyrimi kanë lindur shkencat e ndryshme bashkë me ligjet e tyre. Ky lloj pasqyrimi përbën fazën më të lartë të njohjes së realitetit, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë.
Për të vërtetuar se në ç'shkallë pasqyrimet tona i përgjigjen realitetit, na vjen në ndihmë praktika. Praktika përbën bazën e procesit të njohjes. Ajo është kriteri më i lartë i vërtetësisë së njohurive tona. Çdo mendim, çdo shpikje dhe racionalizëm që bën njeriu e verifikon në praktikë. Ajo e vërteton nëse është i drejtë apo jo një mendim, veprim apo shpikje e bërë.
Pasqyrimi psikik i jep mundësi njeriut të njohë sendet dhe fenomenet që e rrethojnë, të ndërtojë punën e vet në përshtatje me kushtet e ambientit dhe me aftësitë e tij krijuese t'i shndërrojë këto kushte sipas kërkesave të shoqërisë. Ndërsa kafshët në sajë të pasqyrimit u përshtaten kushteve, mbrohen nga rreziqet dhe ushqehen. Ato nuk janë në gjendje ta ndryshojnë botën që i rrethon.
Pasqyrimi psikik është një proces i thellë, i gjallë dhe veprues gjatë të cilit organizmi që pëson veprimin e ngacmuesve të tjerë, nuk qëndron indiferent, përkundrazi përgjigjet, shpenzon energji d.m.th bashkëvepron. Pasqyrimi psikik pëson ndryshime të vazhdueshme, bëhet më i plotë, më i thellë dhe vetë organet pasqyrimit përsosen gjithnjë e më shumë.
Shkalla e pasqyrimit psikik përcaktohet jo vetëm nga forcat që veprojnë, por edhe nga gjendja aktive e organizmit, nga përvoja, mosha etj.

Lindja dhe zhvillimi i psikikës.

Organizmat e gjallë që nga ato më elementaret e deri tek njeriu, veprimtarinë e tyre jetësore e realizojnë nëpërmjet veprimit të një organi të veçantë që paraqitet si qëndra e menaxhimit të ngacmimeve të jashtme, përpunimit dhe komandimit të veprimtarisë tek gjallesat. Tek kafshët e ulta si molusqet, krimbat, insektet etj, sistemi nervor është i thjeshtë dhe psikika shfaqet në formën e saj më elementare që quhet ndjeshmëri. Në bazë të zhvillimit të ndjeshmërisë gjallesat formojnë instiktet e ndryshme që i shërbejnë më pas për zhvillimin e veprimtarisë jetësore. Pra lindja e ndjeshmërisë ose e ndijimit përbën fazën e parë të zhvillimit të psikikës.
Zhvillimi i psikikës dhe i organeve të shqisave bëhet në varësi të drejtpërdrejtë të kushteve të ambientit të jashtëm dhe të mënyrës së jetesës d.m.th nga mënyra se si jetojnë kafshët, si e sigurojnë ushqimin, si mbrohen etj. Në një fazë më të avancuar zhvillimi të sistemit nervor të kafshëve shfaqet gradualisht aftësia për të pasqyruar disa cilësi të sendeve përnjëherësh d.m.th sendin. P.sh qeni me anë të psikikës së vet pasqyron jo vetëm një cilësi të njeriut që e ushqen por shumë cilësi të tij. Ai e njeh atë nga era, zëri, rrobat etj, pra lindin ato që quhen shprehi.
Instiktet lindin, trashëgohen, kurse shprehitë nuk lindin, ato fitohen gjatë veprimtarisë praktike pas shumë përsëritjesh.
Kjo fazë e pasqyrimit të sendeve në tërësi dhe e krijimit të shprehive quhet faza perceptive e zhvillimit të psikikës.
Kur kafshët me anë të veprimeve të thjeshta mendore përshtaten më mirë dhe më shpejt me kushtet e reja të ambjentit, kemi të bëjmë me fazën më të lartë të zhvillimit të tyre. Ato në këtë fazë janë në gjëndje të pasqyrojnë lidhjet elementare ndërmjet sendeve dhe fenomeneve të botës që i rrethon. Në këtë fazë kemi të bëjmë jo më me instikte apo shprehi, por me veprime të thjeshta mendore. P.sh nëse një majmun e mbyllim në një kafaz, i varim disa banane në një lartësi të tillë që nuk arrihen me dorë dhe i japim një shkop dhe një karrige për ti përdorur, ai do të arrijë t'i përdorë ato për të kapur bananet. Pra ai arrin të zhvillojë një veprim të thjeshtë mendor.
Në këtë mënyrë zhvillimi i psikikës së kafshëve kalon në tre faza: në atë të ndjeshmërisë, perceptiven dhe në atë të veprimeve të thjeshta mendore. Secila nga këto faza të pasqyrimit i përgjigjet edhe një formë e veçantë e sjellies së kafshëve. Konkretisht, në fazën e ndjeshmërisë kemi instiktet, në fazën perceptive kemi shprehitë dhe së fundi kemi veprime të komplikuara që drejtohen në arritjen e qëllimit.
Ndërmjet tri fazave të zhvillimit të psikikës së kafshëve nuk ka kufij të prerë. Përkundrazi, ato janë të lidhura dhe të gërshetuara ngushtë me njëra-tjetrën.
Në fazat e zhvillimit të psikikës njeriu ndryshe nga kafshët paraqet zhvillimin më të lartë psikikës që është vetëdija.
Vetëdije quhet ajo shkallë e zhvillimit të psikikës që paraqitet me veprimtarinë e të folurit dhe të vepruauarit me inteligjencë.
Njeriu me anë të vetëdijes e nënshtron dhe e shndërron natyrën sipas interesave të veta. Ai komunikon me anë të gjuhës, mendon dhe bën planifikime për të ardhmen, gjëra të cilat nuk mund të bëhen nga kafshët.
Vetëdija e njeriut ka karakter thellësisht shoqëror dhe u nënshtrohet ligjeve historiko-shoqërore. Ndërsa psikika e kafshëve u nënshtrohet ligjeve biologjike, të cilat veprojnë në botën e kafshëve.

Detyrat dhe metodat e psikologjisë.

Detyra kryesore e psikologjisë është studimi i fenomeneve psikike tek njeriu.
Psikologjia shpjegon se si bëhet pasqyrimi i botës materiale në koren e trurit të njeriut, si njeriu e njeh botën që e rrethon dhe çfarë i drejton veprimet dhe sjelljet e tij në shoqëri. Psikologjia studjon se si zhvillohet veprimtaria psikike dhe si formohen veçoritë psikologjike të personalitetit
Shkenca e psikologjisë tregon varësinë e fenomeneve psikike prej kushteve objektive të jetës dhe veprimtarisë së njeriut. Ajo shpjegon se si edukohet dhe zhvillohet njeriu nën ndikimin e kushteve të ndryshme të jetesës dhe të edukatës, të moralit shoqëror si dhe faktorëve të tjerë ndikues.
Psikologjia si shkencë me gjithë degët e saj përfshin studimin e të gjitha veprimtarive jetësore të njeriut si dhe gjallesave të tjera. Ajo i shërben njeriut në shumë aspekte të jetës së tij, e ndihmon të kuptojë më mirë veten e tij dhe të tjerët, të njohë anët pozitive dhe negative të karakterit, të zhvillojë aftësinë për të njohur njerzit që e rrethojnë, të njohë më shumë aftësitë e tij krijuese dhe ta bëjë atë më produktiv në veprimtarinë e tij.
Për njohjen dhe studimin e fenomeneve të ndryshme psikike përdoren disa metoda. Metodat kryesore janë: vëzhgimi (vrojtimi) dhe eksperimenti. Ka dhe metoda ndihmëse që janë biseda, anketimi, analiza e punëve krijuese, statistika etj. Këto metoda, të gërshetuara me njera-tjetrën ndihmojnë në studimin dhe verifikimin e fenomeneve të ndryshme psikike.


Kapitulli 2

BAZA FIZIOLOGJIKE TË PSIKIKËS


Njohuri elementare mbi ndërtimin dhe funksionimin e sistemit nervor.

Fenomenet psikike janë produkti i veprimtarisë së sistemit nervor. Sistemi nervor përbëhet nga sistemi nervor qëndror (palca e kurrizit dhe truri) dhe sistemi nervor periferik.
Sistemi nervor qëndror rregullon të gjithë veprimtarinë psikike dhe fiziologjike të organizmit të njeriut, bashkërendon funksionimin e të gjitha pjesëve dhe organeve të ndryshme të trupit si dhe lidhjen dhe përshtatjen e organizmit me botën e jashtme.
Palca e kurrizit drejton reflekset e pakushtëzuara dhe lëvizjet e pavetëdijshme të musklaturës etj.
Truri përbëhet nga: truri i vogël, truri i zgjatur, truri i mesëm, truri i ndërmjetëm dhe truri i madh. Të gjithë këto pjesë bashkëveprojne të lidhura me njëra-tjetrën, por secila kryen edhe funksione të veçanta.
Pjesën më të rëndësishme të trurit e përbëjnë hemisferat e mëdha. Pjesa e sipërme e hemisferave të mëdha formon koren (cipën) e trurit (1.5 mm trashësi), ndërsa qelizat më në thellësi formojnë qëndrat subkortikale ose nënkoren.
Korja e trurit përbën pjesën më të rëndësishme të trurit dhe drejton të gjithë veprimtarinë e sistemit nervor. Qëndrat nënkore pasqyrojnë gjëndjen e përgjithshme të organizmit dhe rregullojnë punën e organeve të brëndshme në mënyrë automatike(zemrës, mushkërive, stomakut, mëlçisë etj)
Sistemi nervor periferik përfshin të gjitha fijet nervore që shpërndahen në pjesët e ndryshme të trupit.
Sistemi nervor përbëhet nga një sasi shumë e madhe qelizash mikroskopike që quhen qeliza nervore ose neurone. E veçanta e tyre është se ato përbëjnë një rrjet të komplikuar lidhjesh me njera-tjetrën dhe shkëmbejnë informacion ndërmjet tyre me anë të impulseve nervore.
Këto nerva ndahen në nerva ndijues që i marrin ngacmimet nga organet e shqisave dhe i përcjellin në sistemin nervor qëndror, në nerva lëvizorë që bëjnë të kundërtën e të parëve dhe në nerva bashkues që e kalojnë nxitjen nga nervat ndijues në nervat lëvizorë.

Proceset kryesore nervore dhe ligjet e tyre

Veprimtaria e lartë nervore ka në bazën e vet dy procese kryesore nervore: nxitjen dhe frenimin.
P.sh kur ndizet drita, rrezet e saj veprojnë mbi mbaresat nervore të të parit dhe e venë atë në gjëndje aktive d.m.th ne gjëndje pune. Kjo gjëndje aktive e qelizës nervore quhet nxitje. Nxitja nervore është rezultat i veprimit të ngacmuesit mbi organizmin tonë.
Procesi i kundërt i nxitjes është frenimi. Frenim quajmë gjëndjen e qelizës në pasivitet. P.sh. kur nuk nuhasim gjë themi se qelizat nervore të të nuhaturit janë të frenuara. Po kështu kur jemi në gjumë të thellë, qelizat nervore janë të frenuara.
Proceset e nxitjes dhe të frenimit kanë rëndësi jashtëzakonisht të madhe për shpjegimin shkencor të fenomeneve psikike.
Me anë të nxitjes dhe frenimit kryhen të gjitha funksionet e sistemit të lartë nervor; krijohen reflekset e kushtëzuara, ruhen qelizat nervore nga shkatërrimi që mund t'u shkaktojnë ngacmuesit shumë të fuqishëm.
Të dyja këto procese janë të lidhura ngushtë ndërmjet tyre dhe zëvendësojnë reciprokisht njëra-tjetrën. Pra nëse në një qëndër të kores së trurit lind një nxitje nervore në qëndrat e tjera aktive ndodh frenimi.


Reflekset

Refleks quajmë kundërveprimin e organizmit ndaj veprimit të ngacmuesve të ndryshëm. Reflekset janë të pakushtëzuara dhe të kushtëzuara.
A. Refleks i pakushtëzuar është aftësia e lindur e organizmit për të kundërvepruar (përgjigjur) ndaj veprimit të ngacmuesve të ndryshëm p.sh. tërheqja e dorës po të digjet ose po të shpohet nga diçka etj.
Reflekset e pakushtëzuara janë: reflekset mbrojtëse, reflekset e të ushqyerit, reflekset e shumimit etj.
B. Refleks i kushtëzuar është aftësia që fiton organizmi gjatë jetës, për të kundërvepruar (përgjigjur) ndaj veprimit të ngacmuesve të ndryshëm. P.sh. ndodh shpesh që vetëm pamja e limonit ose vetëm emri limon të na bëjë të sekretojmë pështymë. Kjo nuk ndodh para se ne ta dijmë dhe ta provojmë se ç'është limoni. Nëse ne nuk do e njihnim limonin dhe shijen e tij që më parë, kjo nuk do të jepte efekt. Por me tu njohur nje send, objekt apo fenomen në koren e trurit krijohet një lidhje e re nervore e cila aktivizohet sa herë që përsëritet fenomeni apo shfaqet sendi.
Pra kushti për tu aktivizuar një vatër në koren e trurit bëhet një send, objekt, fenomen ose fjalë.

Veprimtaria e lartë nervore ndryshe quhet edhe veprimtari sinjalizuese. Ajo varet nga ngacmuesit të cilët kanë rëndësi jetike për organizmin. Ato shërbejnë si ndërmjetës dhe lajmërojnë organizmin për diçka të rëndësishme (ushqimi, mbrojtja etj).
Këto sinjale, të cilat gjatë jetës krijojnë sisteme të tëra lidhjesh nervore, përbëjnë sistemin sinjalizues. Me anë të këtij sistemi organizmi ambjentohet me botën e jashtme.
Fillimisht organizmi shfaqet indiferent ndaj këtyre ngacmuesve, pastaj kushtëzohet dhe vepron sipas llojit të sinjalizimit.


Karakteri sistematik i veprimtarisë së lartë nervore (steriotipi dinamik).

Zakonisht në sistemin nervor të kafshëve dhe të njerëzve vepron një numër i madh ngacmuesish. Kuptohet që secili prej tyre shkakton një nxitje në koren e trurit.
Kjo vatër nuk mund të rrijë e izoluar nga vatrat e tjera, por futet në lidhje me to, (sipas ligjeve të rrjedhjes së proceseve nervore). Kështu, në koren e trurit krijohen lidhje, jo vetëm ndërmjet dy vatrash, por edhe ndërmjet një numri të madh vatrash të.ndryshme. Për këtë duhen plotësuar të paktën dy kushte: a) ngacmuesit, pra sinjalet që përsëriten shumë herë në të njejtën renditje. b) të ruhen të pandryshuara kushtet në të cilat organizmi jeton.
Në sajë të përsëritjeve të shumta dhe të njëllojta në koren e trurit, lidhjet e përkohshme nguliten mirë, përforcohen.
Ky përforcim i proceseve nervore sipas një sistemi të caktuar që arrihet me anë të përsëritjeve quhet steriotip.
Steriotipi dinamik është atëherë kur organizmi ambientohet ndaj ngacmimeve të jashtme që përsëriten vazhdimisht njëlloj.
Me fjalën steriotip kuptojmë karakterin shabllon (të njëllojtë) të lidhjeve nervore, ndërsa me fjalën dinamik mundësinë e ndryshimit dhe të shndërrimit të tyre. Steriotipi dinamik ndryshon me ndryshimin e ngacmuesve që veprojnë mbi organizëm.
Krijimi i një sistemi të tillë nxitjesh nervore të cilat lidhen me njëra-tjetrën, bën të mundur që sistemi i reflekseve (kundërveprimeve) të organizmit të kryhet me lehtësi, shpejtësi, me shpenzim të vogël energjish nervore dhe të ngjallë ndjenjën e kënaqësisë.
Kështu ndodh p.sh. me njeriun i cili punon ose jeton sipas një regjimi të caktuar, këto ai i kryen pa pritur urdhra dhe me një ndjenjë kënaqësie.
Prishja e steriotipit (kësaj vazhdimësie) që shkaktohet nga ndryshimi i kushteve të jetesës, paraqitet e vështirë dhe shoqërohet me një gjëndje pakënaqësie.
Kështu ndodh kur ndryshohet puna, banesa ose njerëzit që kemi pranë. Në këto raste hasen vështirësi, gjersa organizmi të përshtatet me kushtet e reja d.m.th. gjersa organizmi të krijojë steriotipin dinamik.

 

[Universal]

Kapitulli 3

NDIJIMET


Njohuri të përgjithshme mbi ndijimet.

Objektet dhe fenomenet që na rrethojnë dhe që veprojnë mbi organizmin tonë kanë cilësi dhe karakteristika nga më të ndryshmet. Këto cilësi e karakteristika të marra secila veç e veç pasqyrohen drejtpërsëdrejti në vetëdijen tonë me anë të procesit psikik të ndijimit.
Ndijim quajmë pasqyrimin në vetëdijen tonë të
një cilësie apo karakteristike të veçantë të objektit apo fenomenit që vepron në organet e shqisave (sy, veshë, hundë, lëkurë etj.).
Me anë të ndijimeve ne njohim dhe dallojmë cilësitë e veçanta të sendeve që na rrethojnë: njohim ngjyrat, të qënit e ashpër ose e butë të një sendi, të qënit e freskët ose bajat; dallojmë erën e mirë ose të keqe, tingullin, temperaturën që ka sendi, shijen etj. Kështu ndijimet janë pasqyrimi i cilësive dhe karakteristikave të sendeve, objekteve dhe fenomeneve që ekzistojnë e që zhvillohen objektivisht, pavarësisht nga ndërgjegjia jonë.
Po me anë të ndijimeve ne njohim e dallojmë edhe gjëndjen e brëndshme të organizmit: funksionimin normal ose jo të organeve të ndryshme të trupit, lëvizjet e pjesëve të ndryshme të tij ose gjendjen
statike të tyre, njohim dhe dallojmë dhembjen, etjen, lodhjen, urinë etj.
Ndijim kemi atëherë kur sendet, objektet dhe fenomenet duke u ndodhur rreth nesh veprojnë mbi ne, mbi organet e shqisave tona, duke shfaqur cilësitë dhe karakteristikat e veçanta.
Për ta kuptuar më mirëduhet të kemi të qartë disa terma. Kështu, me termin ngacmues, do të kuptojmë sendet, objektet dhe fenomenet me cilësitë dhe karakteristikat e veçanta që ata kanë.Veprimin e ngacmuesve mbi organet e shqisave e quajmë ngacmim. Procesi që lind si rezultat i ngacmimit të indit nervor quhet nxitje. Kur nxitja me anë të nervave lëvizorë shkon në koren e trurit të madh, atëherë lind ndijimi.
Pra, nga përcaktimet e mëposhtme del se: ngacmimi është proces fizik, nxitja është proces fiziologjik, ndërsa ndijimi është proces psikik.
Aparati anatomo-fiziologjik që shërben për të marrë ngacmuesit e jashtëm ose të brendshëm quhet analizator. Çdo analizator përbëhet prej tri pjesësh: receptorit i cili merr ngacmimet, (receptor është ajo pjesë e organit të shqisave, ku mbarojnë fundet e nervave përkatës), nervave përçues dhe qëndrave përkatëse në koren e trurit të madh.
Për të lindur ndijimi është e domosdoshme prania në të njejtën kohë e ngacmuesve dhe e analizatorëve. Nëse nuk funksionon cilado pjesë përbërëse e analizatorit, nuk lind ndijimi. P.sh për të patur ndijimin e të parit duhet të kemi; burimin e dritës (ngacmuesin), syrin (receptori), nervi përçues (dërgues sinjali), qëndrën e shikimit në koren e trurit (vendi ku lind ndijimi). Nëse njëra nga hallkat e këtij zinxhiri nuk funksionon, lindja e ndijimit bëhet e pamundur. Po kështu ndodh edhe me shqisat e tjera me karaktere ndijuese të ndryshme.
Kështu si baza fiziologjike të ndijimeve shërbejnë proceset e nxitjeve nervore, të cilat lindin si rezultat i veprimit të një ngacmuesi në organet e shqisave tona.
Pra ndijimi është forma filestare e njohjes së botës materiale. Me anë të tij fillojmë të njohim dhe të dallojmë cilësitë dhe karakteristikat e veçanta të sendeve dhe fenomeneve të botës reale që na rrethon.

Llojet e ndijimeve.

Objektet dhe fenomenet e natyrës duke vepruar mbi organizmin e njeriut i shkaktojnë atij ngacmime të ndryshme. Duke qënë se objektet dhe fenomenet janë të shumta dhe cilësitë dhe karakteristikat e tyre të panumërta, atëherë edhe ndijimet janë të ndryshme.
Ndijimet sipas receptorëve i ndajmë në: të parit, të dëgjuarit, të nuhaturit, të shijuarit, ndijime të lëkurës, ndijime muskularo-lëvizor dhe ndijimet organike. Receptorët ndodhen në sipërfaqe të organizmit tonë si dhe në pjesën e brendshme të tij. Edhe ngacmimet që veprojnë mbi receptorët vijnë nga jashtë dhe nga brënda organizmit.
Për lehtësi studimi receptorët i ndajmë në tri grupe:
1) Receptorët e jashtëm të cilët janë të vendosur në sipërfaqe të organizmit. Këto janë organet e të parit (syri), të dëgjuarit (veshi), të nuhaturit (hunda), të shijuarit (goja) dhe të prekurit (lëkura). Me ndihmën e këtyre organeve pasqyrohen cilësitë dhe karakteristikat e objekteve dhe fenomeneve që ndodhen jashtë organizmit.
2) Receptorët e brendshëm të cilët janë vendosur në organet e brendshme të trupit në zemër, somak, zorrë etj. Me ndihmën e këtyre receptorëve përfitohen ndijeme organike në aparatin e tretjes, në të marrurin frymë, në qarkullimin e gjakut etj.
3) Receptorët lëvizor të vendosur në kyçe, muskuj, ligamente ose tendina të cilët japin ndijimet muskularo-lëvizor si dhe ndijime të ekuilibrit statik. Me ndihmën e tyre merren ndijime të ndryshme të lëvizjeve ose gjëndjes statike të organizmit dhe të pjesëve të veçanta të tij.

1. Ndijimet e jashtme

1) Ndijimiet pamore. Me anë të këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë dritat, ngjyrat, format dhe përmasat e sendeve, objekteve dhe fenomeneve të botës materiale. Drita shpërndahet në ambjent me anë të grimcave dhe valëve elektromagnetike. Valët elektromagnetike janë ngacmuesit e organit të të parit d.m.th. syrit. Nga veprimi i këtyre valëve në fundet e nervit pamor që ndodhet në sy, lind nxitja nervore, kjo kalon në qëndrën e të parit që ndodhet në pjesën e prapme të gjysmëhemisferave të trurit të madh. Këtu lind ndijimi i dritës, ngjyrës, formës dhe përmasave.
2) Ndijimet dëgjimore. Me anë të këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë tingujt që prodhojnë sendet ose fenomenet e botës materiale. Ngacmuesit që prodhojnë ndijimet dëgjimore janë valët e ajrit, që shkaktohen nga lëvizjet lëkundëse të trupave të ndryshë. Kështu kur një objekt bie për tokë ai shkakton një tingull, i cili transmetohet me anën e valëve të ajrit për në veshin tonë. Duke ngacmuar nervin dëgjimor lind nxitja, që pastaj kalon në qëndrën përkatëse të trurit dhe këtu lind ndijimi.
3) Ndijimet e të nuhaturit. Me anën e këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë aromat e ndryshme të sendeve materiale. Si ngacmues për lindjen e ndijimeve të nuhatjes shërbejnë gimcat që përhapen në ajër nga sendet ose objektet që kanë erë. Kjo erë duke vepruar mbi fundet e nervit të nuhatjes, i cili ndodhet në hundë, shkakton nxitjen nervore dhe kjo nxitje nervore kalon në qëndrën përkatëse në tru ku dhe lind ndijimi i nuhatjes.
4) Ndijimet e të shijuarit. Me anë të këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë shijen e sendeve, veçanërisht pijeve dhe ushqimeve. Si ngacmues të këtyre ndijimeve shërbejnë ato sende që treten në pështymën tonë ose në përgjithësi në ujë. Organi i të shijuarit është gjuha dhe qellëza e gojës. Në sipërfaqen e tyre janë të shpërndara disa qeliza nervore që përbëjnë receptorin e të shijuarit. Në këto qeliza gjenden fundet e nervave të shijes tek të cilat pas veprimit të ngacmuesve, lind nxitja nervore. Kjo nxitje me anë të nervave kalon në qëndrën përkatëse në tru nga ku lind ndijimi.
5) Ndijimet e lëkurës. Me anën e këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë ato cilësi të sendeve dhe objekteve që lindin si rezultat i prekjes së tyre. Kështu, ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë temperaturën, presionin, peshën, të qënit e ashpër ose e lëmuar të sendit etj. Organi i këtyre ndijimeve është lëkura e tërë trupit si dhe qellëza e gojës dhe e hundës. Si rezultat i këtij veprimi lind nxitja. Prej këtej nxitja kalon në qendrën përkatëse në tru nga ku lind procesi psikik i ndijimit të lëkurës.

2. Ndijimet e brendshme (organike)

Në kategorinë e këtyre ndijimeve hyjnë ndijimet e urisë, të etjes, ngopjes, lodhjes, gjëndjes së shëndetshme ose të sëmurë të organeve të brendshme etj. Receptorët e këtyre ndijimeve ndodhen në sipërfaqen e brendshme të stomakut, zorrëve, mushkërive, enëve të gjakut etj Ngacmimet e brendëshme nxisin fundet e nervave dhe kjo nxitje kalon në qëndrën përkatëse të trurit. Këtu lindin edhe këto lloj ndijimesh.

1) Ndijimet lëvizore dhe ekuilibrit. Në këto ndijime hyjnë ndijimet muskuloro-lëvizore dhe statike ose të ekuilibrit. Receptorët e këtyre ndijimeve ndodhen në kyçet, muskujt, ligamentet dhe tendinat e trupit tonë.
2) Ndijimet muskularo-lëvizor janë lëvizjet që bëjnë duart, këmbët, koka si dhe çdo pjesë tjetër e trupit. Kur bëjmë këto lëvizje ngacmohen fundet e nervave që ndodhen nëpër muskuj, dhe si rezultat e kësaj lind nxitja nervore që kalon pastaj në qëndrën përkatëse në tru, ku lind ndijimi.
3) Ndijimet statike na japin mundësinë e pasqyrimit në vetëdijen tonë të sendit (objektit) në gjëndje statike (të palëvisshme) në gjëndje ekuilibri.
Receptorët e ndijimeve statike ndodhen në kanalet me formë gjysëm harku në brendësi të veshëve tanë. Në endolimfë përfundojnë degëzimet periferike të nervave ndijimor që rregullojnë pozicionet dhe ekuilibrin e trupit tonë. Nxitjet e këtyre nervave shkaktohet nga lëkundjet e endolimfës.


Kapitulli 4

PERCEPTIMET


Njohuri të përgjithshme mbi perceptimet.

Perceptimi është një proces më i ndërlikuar se ndijimi. Ai lidhet ngushtë me të, por në të njejtën kohë ndryshon shumë nga ai.
Perceptim quajmë pasqyrimin në vetëdijen tonë të veprimit të drejtpërdrejtë në organet e shqisave, të objekteve, sendeve dhe fenomeneve në tërësinë e tyre.
Perceptimi është i ngjashëm me ndijimin dhe lidhet ngushtë me të pasi ai përbëhet nga një grup ndijimesh, Kjo ndodh për arsye se çdo objekt apo fenomen përbëhet nga një sërë cilësish dhe karakteristikash të veçanta. Çdo cilësi dhe karakteristikë e objektit pasqyrohet në vetëdijen tonë me anë të një ndijimi të caktuar.
Pasqyrimi i të gjitha cilësive të një objekti të dhënë në vetëdijen tonë përfaqëson perceptimin nga ne të objektit në fjalë. Kështu në qoftë se marrim një laps në dorë, ne dallojmë tek ai lëmueshmërinë, peshën, formën, përmasat, ngjyrën e jashtme, ngjyrën e grafitit, dëgjojmë zhurmën e lehtë të tij kur shkruajmë etj. Të gjitha këto të marra veç e veç përfaqësojnë ndijime të veçanta (të të parit, të dëgjuarit, të prekurit, etj). Ndërsa pasqyrimi i drejtpërdrejtë në vetëdije i objektit që gëzon këto karakteristika përfaqson perceptimin. Pikërisht këtu qëndron ngjashmëria dhe ndryshimi ndërmjet ndijimit dhe perceptimit.
Kur kemi të bëjmë perceptim të një objekti, ne dallojmë shumë cilësi dhe karakteristika të lidhura organikisht me njëra-tjetrën e që përbëjnë objektin në tërësi. Nuk do të kishim asnjëherë fytyrën e plotë të një objekti po qe se cilësitë dhe karakteristikat e tij do t'i pasqyronim të shkëputura nga njëra-tjetra, ose në qoftë se veçoritë e fenomeneve do t'i trajtonim duke i bashkuar mekanikisht. Përkundrazi, perceptimi nënkupton pasqyrimin në vetëdije të raporteve të caktuara të cilësive të veçanta, të cilat gjejnë shprehjen e tyre në formën e sendeve dhe fenomeneve konkrete.
Perceptimi si proces psikik i komplikuar bazohet dhe ka lidhje jo vetëm me ndijimet, por edhe me proceset e tjera psikike, me përvojën e secilit individ, profesionin, moshën etj.
Sa më të zhvilluar të jenë organet e shqisave, me aë të të cilëve njeriu realizon ndijimet, sa më të jenë dijet e njeriut, sa më e madhe të jetë përvoja e tij, aq më i plotë do të jetë perceptimi i një objekti.
Kur flasim për përvojën dhe ndikimet e saj në perceptim duhet të kemi patjetër parasysh se ajo lidhet ngushtë me kujtesën, sepse në qoftë se në të do mungonte kujtesa, atëhere çdo objekt ose fenomen do të perceptohesh nga ne si i ri dhe i panjohur më parë.
Perceptimi nuk lidhet vetëm me ndijimin, me përvojën personale dhe me kujtesën. Ai lidhet edhe me procese të tjera psikike, siç janë të menduarit, të folurit, ndjenjat, vullneti etj.
Në qoftë se si bazë fiziologjike e ndijimit shërbejnë proceset e nxitjeve nervore që shkaktohen nga ngacmues të veçantë që veprojnë vetëm në një analizator dhe pasqyrohen në vatrën përkatëse, si bazë fiziologjike e perceptimit shërben tërësia e nxitjeve nervore të cilat shkaktohen nga ngacmues të shumtë e të ndërlikuar, që njëkohësisht në disa analizatorë të ndryshëm dhe realizohen në sajë të veprimtarisë analitiko-sintetike të kores së trurit.

Llojet e perceptimeve.

Perceptimet ashtu si dhe ndijimet janë të shumëllojshme. Lloji i perceptimeve varet nga sendet (objektet) dhe fenomenet që perceptojmë si dhe nga analizatorët që luajnë rolin kryesor në perceptim. Kështu, perceptimet ashtu si dhe ndijimet janë pamore, dëgjimore, të nuhatjes, të shijes, të lëkurës, muskularo-lëvizor dhe organike.
Figurat që pasqyrohen zakonisht në vetëdijen tonë me anë të perceptimeve shfaqen zakonisht si pasojë e veprimit të njëhershëm të disa analizatorëve. P.sh. figura e një sendi që pasqyrohet në trurin tonë, mund të realizohet si rezultat i pjesmarrjes së njëherëshme të analizatorëve pamor, muskularo-lëvizor dhe analizatorëve të lëkurës. Duke vepruar njëkohësisht, ata na mundësojnë një pasqyrim më të qartë të sendit bashkë me cilësitë dhe karakteristikat e tij.
Përveç perceptimeve të përmendura më sipër ka edhe disa lloje të tjera perceptimesh, më të ndërlikuara. Të tilla janë perceptimet e hapsirës dhe perceptimet e kohës.
Perceptimet e hapsirës janë perceptimet e largësisë ndërmjet nesh dhe objekteve si dhe ndërmjet vetë objekteve, perceptimet e formave dhe të përmasave të tyre.
Lëndët dhe fenomenet e botës reale që ne perceptojmë, nuk kanë vetëm veti (cilësi) si ngjyra, era, shija etj, por ato kanë edhe përmasa d.m.th gjatësi, gjërësi dhe lartësi (tri dimensionale). Gjithashtu kanë edhe forma të ndryshme: katrore, rrethore, trekëndore etj, ndodhen në një distancë të caktuar prej nesh: larg ose afër, kanë edhe një pozicion të caktuar: lart, poshtë, në të majtë, në të djathtë etj, kanë njëkohësisht edhe vëllim që krijon thellësinë dhe relievin në perceptimin tonë. Perceptimi i këtyre vetive në ndërgjegjen tonë quhet perceptim i hapsirës. Për të përftuar perceptime të hapsirës njeriu duhet të bazohet në disa lloje ndijimesh dhe konkretisht: në ndijimet pamore, të të prekurit dhe në ndijimet lëvizore.
Perceptimet e kohës bazohen gjithashtu në disa lloje ndijimesh dhe konkretisht: në ndijimet dëgjimore, pamore, lëvizore dhe në ndijimet e brendshme organike.
Perceptimi i kohës pasqyron zgjatjen dhe vargëzimin e ndryshimeve që bëhen në sendet e botës reale. Kur këto ndryshime realizohen shpejt ne themi se ky fenomen ndodhi menjëherë si vetëtimë. Kur ndryshimet ndodhin ngadalë themi se ato u bënë gradualisht duket sikur kanë kaluar vite të tëra.
Në vegjëli perceptimi i kohës dhe hapsirës mungon sepse mongon përvoja jetësore, por ai formohet gradualisht me rritjen tonë dhe marrjen e njohurive dhe përvojës së nevojshme jetësore.
Për të kuptuar më mirë dhe më drejt objektet dhe fenomenet e botës materiale që na rrethon, është i nevojshme formimi i një perceptimi të organizuar, të paramenduar dhe me një plan të caktuar. Ky lloj perceptimi quhet vëzhgim ose vrojtim. Pra, vëzhgimi është perceptimi që bëhet me një plan dhe një qëllim të caktuar.
Që vëzhgimi të kryhet me sukse d.m.th të japi rezultate sa më të sakta është e domosdoshme që të kemi njohuri paraprake dhe të sakta për objektin e vëzhgimit, të përgatisim një plan të menduar mirë dhe të kemi të qartë detyrën që na është ngarkuar në lidhje me objektin që do të vëzhgohet.
Planifikimi i mirë i vëzhgimit të objekteve dhe fenomeneve si dhe zbatimi i kujdesshëm i tij, luan një rol të rëndësishëm në të gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore. P.sh në fushën e arsimit vëzhgimi është shumë i nevojshëm dhe i domosdoshëm në mënyrë që të përftohet një njohjë më e thellë e veçorive psikologjike të nxënësve e për pasojë të përcaktohet rruga e duhur në edukimin dhe arsimimin e tyre.

 

[Universal]

Kapitulli 5

VËMENDJA


Njohuri të përgjithshme mbi vëmendjen.

Në çdo moment të dhënë, mbi ne veprojnë një numër sendesh dhe fenomenesh të ambjetit që na rrethon. Por, këto sende dhe fenomene nuk pasqyrohen të gjitha njëlloj në vetëdijen tonë. Disa sende shkaktojnë tek ne reaksione të gjalla orientuese. Ne përqëndrojmë shikimin tek ato, i provojmë duke i prekur, dëgjojmë tingujt e tyre dhe si rezultat këto sende përcaktohen në mënyrë të saktë dhe të qartë ana jonë. Ndërsa sendet e tjera nuk shkaktojë të tilla reaksione të gjalla orientuesse, nuk i nënshtrohen një studimi dhe analize të kujdesshme e për pasojë perceptohen në mënyrë të turbullt ose nuk perceptohen fare. Ndryshe mund të themi se ne drejtojmë vetëdijen në disa sende të cilat kanë rëndësi për ne dhe tregohemi të pavëmendshëm ndaj sendeve të tjera, të cilat në momentin e dhënë nuk kanë rëndësi për ne.
Pra, vëmendje quajmë të drejtuarit dhe të përqëndruarit e vetëdijes sonë në një ose në disa objekte ose fenomene dhe të shkëputurit nga çdo gjë tjetër.
Në fillim vëmendja shkaktohet nga të shfaqurit e objektit të ri, nga rëndësia që ai ka për organizmin, nga ndryshimet e shumëllojshme të ambjentit që na rrethon ose faktorë të tjerë.
Kështu p.sh foshnja, nën ndikimi e një tingulli të fortë apo drite që ndizet në mënyrë të papritur, menjëherë kthen kokën, fikson vështrimin dhe zgjat dorën drejt saj. Por, nëse kjo do të vazhdojë të përsëritet atëherë nuk do të ketë më rëndësi për organizmin dhe nuk do të tërheqë vëmëndjen. Po kështu edhe një njeri i rritur, e ka të vështirë ta përqëndrojë vëmendjen e tij në një material të pavlerë apo në një fjalë monotone, pasi të qënit pa interes ose përsëritja e vazhdueshme bëjnë që të humbë interesi i organizmit për të.
Në qoftë se në etapat e zhvillimit të njeriut vëmendja mund të shkaktohet vetëm nga sendet e perceptuara drejtpërdrejt, në etapat e mëvonshme të zhvillimit ajo drejtohet në objekte që mund të përfytyrohen ose mund të merren me mend. Kështu p.sh fëmija sa më tepër rritet aq më shumë mund të bëjë abstraksion, të largojë vëmendjen nga kushtet në të cilat gjendet në momentin e dhënë dhe të përqëndrohet në një ngjarje të jetuar më parë ose të hyjë më në brendësi të problemeve dhe detyrave me karakter logjik dhe t'i zgjidhë ato.
Të gjitha këto zhvillohen gradualisht tek njeriu.
Vëmendja në ndryshim nga proceset e tjera psikike përbën një anë të të gjitha veprimtarive psikike të njeriut. Në çdo moment të dhënë njeriu percepton diçka ose imagjinon diçka. Por nuk ka një moment të tillë që ai të merret vetëm me procesin e vëmendjes. Vëmendja duke qenë vetëm një anë e psikikës luan një rol të madh gjatë perceptimit, të menduarit dhe veprimtarisë jetësore. Gjithashtu ajo luan një rol të rëndësishëm në njohjen e realitetit objektiv dhe në veprimtarinë praktike të njeriut.
Nga të gjithë ngacmuesit që veprojnë në një moment të caktuar mbi njeriun, perceptohen në mënyrë më të qartë dhe me të plotë dhe mbahen mend më më mirë ata që tërheqin vëmendjen e njeriut. Prandaj themi se vëmëndja është kusht i domosdoshëm për kryerjen me sukses të çdo lloj veprimtarie qoftç mendore apo fizike.

Bazat fiziologjike të vëmendjes.

Për të kuptuar bazat fiziologjike të vëmëndjes rol të rëndësishëm luan vatra me nxitshmëri optimale d.m.th. përqëndrimi i nxitjes nervore në disa seksione të caktuara të kores së trurit dhe frenimi i sektorëve të tjerë. Ky fenomen ngjet në sajë të induksionit reciprok. Vatra me nxitshmëri optimale, në një moment të caktuar, përbën sektorin më krijues të hemisferave të mëdha të trurit, në të cilat krijohen lehtë reflekse të reja të kushtëzuara dhe përpunohen me sukses diferencimet. Me këtë vatër lidhet puna më e kthjellët e vëmendjes.
Vatra me nxitshmëri optimale nuk qëndron vazhdimisht në një sektor të kores, por ajo lëviz nga njëri sektor në tjetrin.
Për të dhënë një kuptim më të plotë mbi mekanizmat fiziologjike të vëmendjes, një r
ndësi të madhe kanë dhe studimet shkencore mbi dominanten, vatrën me nxitshmëri të tillë që dominon të tjerat dhe mbisundon mbi to. Ndërsa vatra me nxitshmëri optimale është e lëvizshme, dominantja është e qëndruehme.
Vëmendja ka shprehjen e saj të jashtme dhe të brendshme. Shprehja e jashtme e vëmendjes në mimikën dhe lëvizjet, veçanërisht në shprehjen e syve, drejtimin e vështrimit etj. Ndërsa shprehja e brëndshme shfaqet në tensionin nervor dhe muskulor që shoqërohet me lodhjen mendore, fizike dhe me ndryshim në veprimtarinë e organeve të brendshme si pulsi, frymëmarrja etj.

Llojet e vëmendjes.

Duke pasur parasysh faktorët që e shkaktojnë vëmendjen, atë e ndajmë në dy lloje kryesore - në vëmendje të vullnetshme dhe të pavullnetshme.
Vëmendje të pavullnetshme quajmë të drejtuarit dhe të përqëndruarit e veprimtarisë sonë psikike në një objekt apo fenomen, pa i vënë vetes ndonjë qëllim të caktuar dhe pa bërë ndonjë përpjekje të veçantë.
Shkaqet e nxitjes së vëmendjes së pavullnetshm janë të ndryshëm për nga lloji dhe karakteristikat. Këto shkaqe mund ti ndajmë në dy kategori.
Në kategorinë e parë të shkaqeve bën pjesë karakteri i ngacmuesit të jashtëm. Këtu duhet përmendur para sëgjithash, forca dhe intesiteti i ngacmuesit. Çdo ngacmues i fortë: tingull i lartë, drita e fortë, goditjet e forta, në mënyrë të pavullnetshme tërheqin vëmendjen tonë.
Rol të rëndësishëm luan në këtë drejtim, jo vetëm forca absolute e ngacmuesit, por edhe ajo relative. Rëndësi të veçantë ka kontrasti ndërmjet ngacmuesve. Dihet se qetësia dhe zhurma, të folurit me zë të ulët dhe të lartë, errësira dhe drita janë kontraste që tërheqin vëmendjen. Ose p.sh. madhësia e një objekti apo veçantia e tij në krahësim me objektet e tjera që e rrethojnë e tërheq më shpejt vëmendjen. Ngacmuesit e rinj dhe ndryshimet e papritura të ngacmuesve janë shkaqe të rëndësishme për tërheqjen e vëmendjes. së pavullnetshme.
Në kategorinë e dytë të shkaqeve që tërheqin vëmendjen e pavullnetshme bën pjesë të përputhurit e ngacmuesit të jashtëm me gjëndjen e brëndshme të njeriut e para së gjithash me kërkesat e tij. Kur na ka marrë uria, të gjitha ngacmimet që na kujtojnë ushqimin, si biseda për të ngrënit, era e këndshme e gjellëve, etj, në mënyrë të pavullnetshme na tërheqin vëmendjen tonë. Ndërsa kur jemi të ngopur nuk ndodh një gjë e tillë.
Për tërheqien e vëmëndjes një rol të rëndësishëm luajnë interesat e njeriut. Interesante, është çdo gjë që lidhet ngushtë me aktivitetin jetësor të njeriut ose me detyrat e tij kryesore.
Baza fiziologjike e vëmendjes së pavullnetshme është refleksi orientues i quajtur "ç'është kjo?". Në rastet e vëmëndjes së pavullnetshme vatra me nxitshmëri optimale krijohet në sajë të refleksit orientues.
Vëmendja e vullnetshme është të drejtuarit dhe të përqëndruarit e vetëdijshëm të veprimtarisë psikike mbi një objekt apo fenomen me qëllim të caktuar dhe në mënyrë të planifikuar.
Vëmendja e vullnetshme është një kusht i domosdoshëm për kryerjen me sukses të çdo pune fizike ose mendore. Ajo na ndihmon të jemi më efektiv dhe të shpenzojmë më pak kohë dhe energji gjatë kryerjes së një aktiviteti mendor ose fizik.
Vëmendja e vullnetshme krijon mundësinë që ne të merremi jo vetëm me atë punë që na intereson, por edhe me atë që nuk paraqet interes të drejtpërdrejtë d.m.th. jo vetëm me atë që na "pëlqen" por edhe me atë që "duhet". Vëmendja e vullnetshme shfaqet jo vetëm në sforcimin e vullnetit, por edhe në tensionin e brendshëm nervor dhe psikik të organizmit dhe me një shpenzim të caktuar energjie fizike dhe mendore.
Sa më pak tërheqës dhe interesant të jetë fenomeni, sendi apo objekti, aq më tepër përpjekje kërkon për tu përqëndruar vëmendja mbi të, pra aq më e vullnetshme duhet të jetë vëmendja.
Vëmendja e vullnetshme dallohet dhe përcaktohet nga qëllimet dhe detyrat që vemë para vetes në veprimtarinë tonë, nga përgatitja paraprake dhe qëndrueshmëria e qëllimeve dhe motiveve tona.
Edhe vëmendja e vullnetshme lidhet ngusht me interesat e njeriut. Por, në qoftë se vëmendja e pavullnetshme shkaktohej nga interesat e drejtpërdrejta, vëmendja e pavullnetshme lidhet me interesat në mënyrë jo të drejtpërdrejtë.
Të dyja llojet e vëmendjes janë të lidhura ngushtë ndërmjet tyre. Vëmendja e vullnetshme mund të shndërrohet në vëmendje të pavullnetshme dhe anasjelltas. P.sh ndodh që një lojë apo veprimtari e filluar me shumë interes e që tërheq vëmendjen në mënyrë të pavullnetshme të vështirësohet, bën që të bjerë interesi dhe për ta çuar deri në fund, kërkohet përpjekje e vullnetshme d.m.th. kalon tek vëmendja e vullnetshme.
Nga pikëpamja e fiziologjike vëmendja e vullnetshme lidhet me vatrat me nxitje optimale në koren e trurit, të cilat shkakton dhe përforcohen nga sinjalet ngacmuese "fjalë". Këto fjalë bëhen stimuli kryesor për të drejtuar vëmendjen mbi këtë apo atë objekt.

Veçoritë kryesore të vëmendjes

Veçoritë kryesore të vëmendjes janë: lëvisshmëria, përqëndrimi, vëllimi, shpërndarja, qëndrueshmëria, paqëndrueshmëria dhe hutesa.
1. Lëvisshmëria e vëmendjes është aftësia e vetëdijes për të kaluar me lehtësi nga një objekt në tjetrin ose nga një lloj veprimtarie në tjetrën.
Lëvisshmëria e vëmendjes është një veçori që zhvillohet dhe edukohet në veprimtarinë praktike të njeriut. Ajo mund të bëhet në mënyrë të vullnetshme ose të pavullnetshme. Kur bëhet në mënyrë të vullnetshme, me një qëllim të caktuar quhet zhvendosje e vëmendjes. Ndërsa kur bëhet pa ndonjë qëllim, quhet tërheqje e vëmendjes.
Zhvendosja e vëmendjes bëhet herë me lehtësi e herë me vështirësi, kjo varet nga fakti se sa intensive ka qënë ajo ndaj objekteve apo veprimtarisë së parë si dhe nga karakteri i objekteve apo veprimeve të reja ku ajo tani drejtohet.
Ashtu si veçoritë e tjera të vëmendjes edhe lëvisshmëria e saj mund të ushtrohet me anë të lojrave dhe ushtrimeve të ndryshme mendore në mënyrë që të fitohet aftësia e kontrollit dhe zhvendosjes në mënyrë të vullnetshme të saj.
Kjo kërkon aftësi për tu orjentuar dhe përshtatur më shpejt me kushtet ose rrethanat që ndryshojnë në mënyrë të papritur.
Baza fiziologjike e lëvisshmërisë së vëmendjes është zhvendosja e vatrës më nxitshmëri optimale nga një qëndër e kores së trurit në një qëndër tjetër të saj.
2. Përqëndrim të vëmendjes kemi atëhere, kur e drejtojmë atë në një objekt ose në një lloj veprimtarie. Përqëndrimi është fenomen i kundërt me shpërndarjen e vëmendjes dhe karakterizohet nga shkalla e drejtimit të saj në një objekt të caktuar dhe shkalla e shkëputjes nga objektet e tjera. E tillë është vëmendja p.sh. kur shkojmë perin në gjilpërë, kur zgjidhim një detyrë mendore, dëgjojmë një tregim interesant etj.
Të përqëndruarit e vëmendjes luan një rol të madh si në procesin e përvetësimit të njohurive ashtu dhe në kryerjen me sukses të detyrave apo veprimtarive të tjera jetësore. Aftësia e përqëndrimit të vëmendjes nuk është e lindur. Ajo mund të zhvillohet dhe edukohet në veprimtarinë e përditshme, veçanërisht gjatë proceseve mësimore.
Baza fiziologjike e përqëndrimit të vëmendjes së vullnetshme është vatra e nxitjes optimale në një nga sektorët e kores së trurit që shoqërohet nga një frenim i fuqishëm i sektorëve të tjerë aktiv.

3. Vëllimi i vëmendjes karakterizohet nga sasia e objekteve që mund të pasqyrohen shpejt, njëkohësisht dhe me qartësi të njejtë në vetëdijen tonë. Vëllimi i vëmendjes është një cilësi pozitive dhe ka një rëndësi të madhe për jetën e njeriut. Sipas vëllimit vëmendja mund të jetë e ngushtë ose e gjërë. Për të përcaktuar vëllimin e vëmendjes përdoret një aparat që quhet tahistoskop. Nga rezultatet e eksperimenteve është vërtetuar se njeriu i rritur mund të kapë me vëmendjen e tij brenda 1/20 fraksion të sekondës, mesatarisht 4-6 objekte njëkohësisht të cilët nuk kanë lidhje ndërmjet tyre, ndërsa fëmijët e moshës 6 vjeç mund të kapin 1-2. Dhe në qoftë se sendet kanë lidhje ndërmjet tyre ky numër rritet.
Baza fiziologjike e vëllimit të vëmendjes është të zgjeruarit ose të ngushtuarit e vatrave me nxitshmëri optimale në koren e trurit.

4. Shpërndarja e vëmendjes nënkupton një organizim të tillë të veprimtarisë psikike gjatë së cilës kryhen njëkohësisht dy ose më tepër veprime. Aftësia për ta shpërndarë vëmendjen luan një rol të madh në çdo lloj pune.
Shpërndarja e vëmendjes varet shumë nga shkalla e zotërimit të veprimeve të dhëna. Sa më shumë që ta njohim një veprim, sa më i zakonshëm që të jetë bërë ai, aq më lehtë e kemi që ta kryejmë atë njëkohësisht me veprime të tjera.

5. Qëndrueshmëria e vëmendjes është aftësia për ta ruajtur atë për një kohë të gjatë në një objekt ose fenomen të caktuar. Treguesi i qëndrueshmërisë së vëmendjes ështëkoha, gjatë së cilës bëhet pasqyrimi i sendeve apo i veprimtarive të ndryshme në vetëdijen tonë. Duhet pasur parasysh se me qëndrueshmëri të vëmendjes nuk do të kuptojmë vetëm drejtimin e saj të vazhdueshëm në po të njejtin objekt. Objektet e veprimtarisë mund të ndryshohen, ndërsa vëmendja drejtohet vazhdimisht mbi veprimtarinë në mënyrë të qëndrueshme. Për kryerjen e çdo pune kërkohet një kohë e caktuar. Prandaj, çdo njeri duhet të ketë vëmendje të qëndrueshme, sepse po nuk mundi ta përqëndrojë vëmendjen për një kohë të mjaftueshme mbi një pbjekt, ai nuk do të mundet as të luaj, as të mësojë e as të kryej ndonjë punë të dobishme.
Qëndrueshmëria e vëmendjes varet nga përmbajtja e punës ose karakteri i objektit. Në qoftë se puna ose objekti ku drejtohet vëmendja është me përmbajtje të pasur dhe interesante, atëhere dhe qëndrueshmëria e saj do të ruhet për një kohë të gjatë. Por, në qoftë se objekti do të jetë i varfër nga përmbajtja, vëmendja do të lëkundet dhe nuk do të përqëndrohet.
Për ruajtjen e qëndrueshmërisë së vëmendjes rol të rëndësishëm luajnë edhe faktorë të tillë si gjendja emocionale, vullneti, interesat, kushtet e përshtatshme të punës, gjendja shëndetësore, si dhe evitimi i shkaqeve të tjera që pengojnë përqëndrimin.

6. Lëkundja e vëmendjes shprehet në mungesën e qëndrueshmërisë së saj për një kohë të gjatë në një objekt të caktuar. Lëkundjen e vëmendjes duhet ta dallojmë nga rritja ose ulja e përqëndrimi të vëmendjes, kur ajo brenda një kohe të shkurtër bëhet më pak ose më shumë e qëndrueshme. Lëkundjet e vëmendjes i vërejmë edhe atëhere kur ajo është e përqëndruar. Këto lëkundje shprehen në faktin se gjatë përqëndrimit të saj në një veprimtari të caktuar, ajo në momente të ndryshme kalon nga objekti kryesor tek një objekt tjetër dhe pas pak kohe kthehet përsëri tek kryesori.
Lëkundja e vëmendjes shkaktohet nga lodhja e qendrave nervore në procesin e veprimtarisë që kryhet me vëmendje intensive.

Hutesa

Hutesa është shfaqja e kundërt e vëmendjes. Në rastin tonë është një situatë kur njeriu nuk është në gjëndje ta përqëndrojë dhe ta ruajë vëmendjen për një kohë të gjatë në asnjë objekt, po përkundrazi shkëputet shpesh nga këto objekte nën ndikimin e ngacmuesve të jashtëm që nuk kanë rëndësi.
Shkaqet e hutesës janë të ndryshme. Njohja e tyre është e domosdoshme në mënyrë që ajo të luftohet. Shkaku i hutesës mund të jetë çrregullimi i përgjithshëm i sistemit nervor (nevrastenia), anemia etj Nganjëherë hutesa është rezultat i lodhjeve fizike dhe mendore, rezultat i emocioneve të forta dhe vuajtjeve, tronditjeve të rënda. Një nga shkaqet e hutesës është mbingarkesa e trurit me përshtyoje të shumta, jashtë mase. Mungesa e një regjimi të kujdesshëm ku ti lihet hapsire pushimit, argëtimit dhe zbavitjes është gjithashtu një faktor që ndikon në shfaqen e hutesës.
Në arsim p.sh. mësimet e mërzitshme, monotone, që nuk kërkojnë përpjekje të vullnetshme janë gjithashtu një nga burimet e hutesës.

 

[Universal]

Kapitulli 6

KUJTESA


Njohuri të përgjithshme mbi kujtesën

Figurat e sendeve dhe objekteve që na rrethojnë, të cilat lindin gjatë proceseve të ndijimeve dhe perceptimeve, nuk zhduken edhe pasi këto sende apo objekte pushojnë së vepruari mbi organet e shqisave tona.
Një figurë, ndjenjë apo mendim i perceptuar nga njeriu, nuk mund të zhduket pa lënë gjurmë mbi organizëm, por ai mbahet mend, ruhet dhe mund të riprodhohet në të ardhmen. Pra, kujtesa si proces psikik përbëhet nga të mbajturit mend, të ruajturit dhe të riprodhuarit. Në kujtesë, përveç proceseve përbërëse të më sipërme, bën pjesë edhe njohja.
Procesi i riprodhimit dhe i njohjes mund të kryhet vetëm në sajë të të mbajturit mend dhe të të ruajturit në vetëdije të të gjitha atyre që ne kemi perceptuar, menduar dhe jetuar më parë. Në qoftë se mungon aftësia e të mbajturit mend ose e ruajtjes në trurin tonë, atëhere ne nuk do të kemi mundësi t'i riprodhojmë ose t'i njohim kur t'i riperceptojmë ato. Proceset kryesore të kujtesës janë: të mbajturit mend, të ruajturit, të riprodhuarit dhe njohja. Të mbajturit mend dhe të ruajturit janë proces bazë të kujtesës, ndëra të riprodhuarit dhe të njohurit janë procese që rrjedhin prej tyre.
Procesi kundërt i kujtesës është harresa.
Kujtesa si një proces psikik luan një rol shumë të rëndësishëm në jetën e njeriut. Në qoftë se një njeri do të harronte gjithçka që kishte perceptuar, që kishte ndjerë dhe që kishte bërë, atëhere të ky njeri do të ishte i pamundur zhvillimi psikik.
Gjatë procesit të të mësuarit njeriu pasuron kujtesën e tij jo vetëm me njohuri të cilat i fiton nga përvoja personale, por edhe ato njohuri që janë grumbulluar ndër vite nga brezat e shkuar.
Pa kujtesën njeriu nuk do të ishte në gjëndje të mësonte asgjë të re dhe nuk do të ishte në gjëndje të vepronte.
Kujtesë quajmë atë proces psikik kur mbajmë mend, ruajmë, riprodhojmë dhe njohim çdo gjë që kemi perceptuar, menduar, jetuar dhe vepruar më parë. Me fjalë të tjera mund të themi se kujtesë quhet pasqyrimi i përvojës së kaluar në vetëdijen tonë.

Përfytyrimet

Si bazë kryesore për kujtesën shërbejnë përfytyrimet.
Përfytyrimet janë të ngjashme me perceptimet. Por, nëse figurat e perceptimeve lindin nga kontakti i drejtpërdrejtë me objektet apo sendet më organet e shqisave, figurat e përfytyrimeve lindin në bazë të perceptimeve të kaluara. Kështu p.sh. me sy të mbyllur njeriu mund të përfytyrojë çfarëdo objekti që ka pas perceptuar më parë.
Përfytyrimet ndryshojnë nga figurat e perceptimeve. Ky ndryshim vërehet në këto drejtime:
a) Perceptimet janë më të qarta dhe më të sakta nga figurat e përfytyrimeve. P.sh. figura e një njeriu përfytyrohet qartë kur ai qëndron para nesh, ndërsa kur nuk e perceptojmë drejtpërsëdrejti me anë të organeve të shqisave, figura e tij shfaqet si e zbetë dhe e turbullt.
b) Përfytyrimet shpesh janë fragmentare d.m.th. të pjesshme, në krahasim me perceptimet, të cilat janë të plota. Kështu p.sh. nëse do të përpiqemi të përfytyrojmë një njeri të njohur me të gjitha veçoritç e tij, do të mund të sjellim para syve të mendjes herë fytyrën e tij, herë buzëqeshjen, herë zërin, herë mënyrën e veshjes etj, etj.
Zakonisht përfytyrojmë më qartë ato gjëra që na lënë më shumë mbresa.
c) Figurat e perceptimeve qëndrojnë në vetëdijen tonë përderisa objekti vepron mbi organet e shqisave, ndërsa figurat e përfytyrimeve janë të paqëndrueshme. Kështu, po të përpiqemi të përfytyrojmë figurën e ndonjë të afërmit tonë, kjo figurë nuk do të qëndrojë gjatë përpara syve të mëndjes, por shpejt do të zëvendësohet me një tjetër figurë. Për ta ringjallur (përsëri) përfytyrimin e një objekti të caktuar duhet të bëjmë disa përpjekje të vullnetshme.
d) Së fundi, përfytyrimet kanë karakter përgjithësues, ato janë përgjithësimi i perceptimeve, sepse në të shumtën e rasteve, kanë të bëjnë me një farë përpunimi të figurave të perceptimeve. P. sh. përfytyrimi i një të afërmi që ndodhet larg nesh ndodh duke përpunuar perceptime të ndryshme të tij dhe duke formuar me to një figurë të vetme. Kjo si rezultat i përgjithësimit të rasteve të veçanta të perceptimeve.
Përfytyrimet përmbajnë në vetvete figura të imagjinatës, të të menduarit dhe të ndjenjave.

Baza fiziologjike e kujtesës

Njeriu mban mend, ruan, riprodhon dhe njeh sendet që ka parë e dëgjuar në sajë të vetisë që ka truri.
Me shprehjen "veti plastike e trurit" duhet të kuptojmë aftësinë që ka truri për të fiksuar dhe ruajtur gjurmët që lënë ngacmuesit e ndryshëm kur veprojnë mbi organet e shqisave tona. Kështu p.sh. veprimi i objekteve ose i sendeve të ndryshme mbi ne, lë gjurmë për pak kohë ose mundet edhe për kohë të gjatë varësisht nga lloji. Përderisa këto gjurmë (ndryshe lidhje nervore) ruhen, ne jemi nëgjëndje t'i riprodhojmë më mëndjen tonë sa herë të duam figurat ose perceptimet e sendeve objekteve apo fenomeneve të perceptuara më parë, ose mund t'i njohim ato kur i riperceptojmë.
Gjatë ditës, kur jemi në rrugë, në punë ose në shtëpi ne fitojmë mbresa të shumta; d.m.th. në trurin tonë formohen lidhje nervore të ndryshme. Por jo të gjitha këto lidhje nervore ruhen njëlloj në kujtesë. Shumë nga këto mbresa zhduken shmë shpejt.
Të mbajturit mend, ruajtja, riprodhimi dhe njohja varen dhe kanë lidhje me shumë faktorë. Ato varen nga kushte të caktuara dhe janë nën ndikimin e lidhjeve të ndryshme që ekzistojnë ndërmjet tyre.
Mbajtja mend e figurave, mendimeve, fjalëve, ndjenjave, lëvizjeve, ngjarjeve ose fakteve ndodhet në lidhje të ngushtë të njërës mbresë me mbresat e tjera, në varësi të veprimit të tyre mbi shqisat tona.
Në bazën e veprimtarisë së kujtesës qëndrojnë lidhjet e përkohshme nervore.

Proceset kryesore të kujtesës.

Proceset kryesore të kujtesës janë:
1.Të mbajturit mend. Ky është procesi bazë i kujtesës. Të mbash mend do të thotë të krijosh në tru lidhje të përkohshme. Të mbajturit mend mund të jetë i vullnetshëm dhe i pavullnetshëm, mekanik ose logjik.
a) Të mbajturit mend i pavullnetshëm është atëhere kur nuk i kemi vënë vetes qëllim të caktuar. Kështu, p.sh. ne mbajmë mend objekte, ngjarje, tinguj etj ..etj pa i vënë vetes qëllim pa u sforcuar, vetëvetiiu dhe pa e planifikuar një gjë të tillë. Zakonisht mbahet mend, në radhë të parë gjithëçka që na tërheq dhe që na intereson. Në raste të tilla themi "këtë nuk do të harroj kurrë" qoftë kjo ngjarje ose çfarëdo tjetër që na ka lënë gjurmë të forta. Një pjesë e madhe e mbresave të fëmijërisë së hershme janë të pavullnetshme dhe shumë të forta. Megjithëse të fituara në fëmijëri, ato mund të ruhen gjatë gjithë jetës Por kuptohet se këto lloj mbresash, kanë karakter të rastit dhe episodit (janë fragmentare) prandaj nuk mund t'i sigurojnë njeriut njohuri sistematike. Mbajtja mend në mënyrë të pavullnetshme nuk mund të luajë ndonjë rol kryesor në jetën e njeriut.
b) Të mbajturit mend i vullnetshëm është një veprimtari e ndërgjegjshme që ndihmon efektivisht në pajisjen e njeriut. Ajo zhvillohet dhe edukohet gjatë jetës së njeriut dhe mund të perfeksionohet më tej gjatë ushtrimit të saj. Ky lloj të mbajturi mend kërkon qëllim paraprak dhe përpjekje për tu realizuar, ai nuk është i rastësishëm.
c) Të mbajturit mend mekanik bazohet në lidhjen e jashtme të objekteve, në lidhjen formale të tyre. P.sh. të mbajturit mend të vargjeve poetike që kanë rimë, pra duke u bazuar thjeshtë tek renditja ee fjalëve njëra pas tjetrës. Ky lloj të mbajturi mend realizohet në sajë të përsëritjeve tëshpeshta dhe të njëllojta. Në vjersha ose poezi fillimi i frazës paraardhëse lidhet mekanikisht me atë të mëpasshmen, aq sa ndodh që nuk mund ta fillojmë dot në mes apo në një pjesë tjetër vetëmse duke ja nisur nga e para. Njeriu duke mbajtur mend perceptimin e objekteve, të veprimeve dhe të fjalëve vetëm sipas renditjes së tyre në hapsirë, nuk shquan kryesoren, prandaj dhe njohuritë ndonj
herë marrin karakter formal. Por, kjo nuk do të thotë që njeriut nuk i vlen të mbajturit mend mekanik. Përkundrazi, kur mësojmë përmendësh, ose kur duam të mbajmë mend emra, tituj, shifra, adresa, fjalë, formula etj nuk mund të bëjmë dot pa këtë lloj të mbajturi mënd.
d) Të mbajturit mend logjik ndryshe nga ai mekanik, bazohet në të kuptuarit e thelbi apo brendisë së objekteve, sendeve ose çshtjeve që kemi perceptuar në të kaluarën. Zakonisht ai lidhet me zbulimin e lidhjeve të brëndshme të objekteve dhe fenomeneve, me krahasimin, analizën e fakteve, nxjerrjen e konkluzjoneve dhe ndërthurjen e njohurive të reja me ato të kaluarat.
Të mbajturit mend logjik është shumë herë më produktiv sesa ai mekanik, por të dy janë të nevojshëm dhe janë të lidhur ngushtë me njëri tjetrin.
2) Të ruajturit. Ky është një ndër proceset bazë të kujtesës. Të ruash në kujtesë do të thotë të fiksosh dhe t'i mbash për një kohë të gjatë ato lidhje që krijohen nëpërmjet të mbajturit mend.
Lidhjet e përkohshme nervore që fiksohen në tru ndryshohen nën ndikimin e veprimit të ngacmimeve të reja. Procese i ruajtjes nuk është një proces mekanik i kujtesës. Ai është proces krijues, sepse njohuritë e fituara më parë, gjatë kohës së ruajtjes pësojnë ndryshime, përpunohen, lidhen ndërmjet tyre dhe kombinohen me njhuri të reja. Në trurin e njeriut ruhen për një kohë shumë të gjatë ato lidhje nervore, të cilat kanë rëndësi jetike për rritjen dhe zhvillimin e gjithanshëm të njeriut. Prandaj është e rëndësishme që në rininë e tij njeriu të përpiqet të formojë lidhje nervore që do t'i shërbejnë atij për të ardhmen pasi është vërtetuar se qelizat nervore kanë aftësi të madhe pune në rini dhe ato dobësohet gradualisht në pleqëri. Kështu p.sh. në pleqëri, njeriu ruan mirë në vetë dijen e tij dhe riprodhon mendimet, fjalët ose shprehitë e fituara në rini dhe harron më lehtë ato të rejat.
3) Të njohurit. Ky është proces rezultativ i kujtesës, sepse vjen si rezultat i të mbajturit mend dhe i të ruajturi. Të njohurit shprehet me riperceptimin e objekteve dhe fenomeneve, të cilat i kemi perceptuar më parë dhe shfaqet me riaktivizimin e lidhjeve nervore të mëhershme.
4) Riprodhimi. Ky është proces i kujtesës, i cili shprehet në ringjalljen e lidhjeve të përkohshme nervore që janë formuar në vetëdijen e njeriut gjatë procesit të të mbajturit mend dhe që ruhen në trurin e tij. Riprodhimi është proces rezultativ i kujtesës. Por, ndryshe nga njohja, riprodhimi është dy llojesh: i vullnetshëm dhe i pavullnetshëm.
Riprodhimi është i pavullnetshëm kur ky proces ndodh pa ndonjë qëllim të caktuar dhe pa e planifikuar më parë. P.sh. nëse dikush na kujton një ngjarje të jetuar më parë, ne e riprodhojmë atë dhe bashkë me të na vijnë në mëndje ngjarje të tjera që mund të mos kenë lidhje të drejtpërdrejtë me të, ky riprodhim është i pavullnetshëm dhe lind pa u sforcuar.
Ndërsa riprodhimi i vullnetshëm është më i vështirë në krahasim me njohjen dhe riprodhimin e pavullnetshëm. Ka raste p.sh. që sendet, objektet ose fenomenet nuk jemi në gjëndje t'i riprodhojmë atëherë kur na kërkohet. Në këtë rast na duhet ta riperceptojmë atë që na kërkohet me qëllim që të ringjallim në vetëdijen tonë lidhjet e përkohshme nervore.
5) Harresa. Harresa është procesi i kundërt i kujtesës, një shfaqe e saj, por me natyrë tjetër të ndryshme nga proceset e tjera. Studimet e bëra tregojnë se jo të gjitha lidhjett nervore që janë formuar gjatë procesit të të mbajturit mend ruhen në trurin e njeriut. Përkundrazi, nën ndikimi e gjërave ose ngjarjeve të reja që mëson njeriu, lidhjet e vjetra nervore dobësohen dhe ngandonjëherë zhduken fare. prandaj, harresa është shprehja e zhdukjes së përvojës nga vetëdija jonë.
Harresa ka dy shkaqe dhe mund të jetë: e përkohshme dhe e përhershme.
Harresa e përkohshme ka si bazë fiziologjike frenimin e përkohshëm të lidhjeve nervore. P.sh. kur na kërkohet një emër apo ngjarje që ne e dimë shumë mirë mirëpo për momentin nuk na kujtohet.
Harresa e përhershme kur edhe pas përpjekjeve të ndryshme dhe të herëpashershme për të kujtuar diçka nuk kemi rezultat, kjo sepse lidhjet e përkohshme nervore janë këputur.
Për të luftuar harresën na shërben përsëritja e rregullt në intervale kohe e saj dhe praktikimi i saj.
Nga ana tjetër harresa është një proces i natyrshëm dhe i domosdoshëm, sepse njeriu po të mbante mend gjithëçka që perceptonte, kujtesa e tij do të mbushej me gjëra të vogla e të parëndësishme e si pasojë truri do të lodhej shpejt.

Llojet e kujtesës

Llojet e kujtesës janë: kujtesa motorike ose lëvizore, kujtesa figurative, kujtesa logjike, kujtesa mekanike dhe kujtesa emocionale.
Kujtesa motorike ose lëvizore është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes, dhe e të riprodhuarit të lëvizjeve të perceptuara më parë.
P.sh. kjo ndodh kur na kërkohet të imitojmë një lëvizje perceptuar më parë ose një ushtrim fizik të mësuar më parë.
Kujtesa figurative është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit dhe të riprodhuarit dhe njohjes së figurave të sendeve që kemi parë më parë. Këtë lloj kujtese e kemi p.sh. kur pasi ke mi parë një tablo, arrijmë të riprodhojmë ato gjëra që kemi perceptuar në të. Kjo lloj kujtese zakonisht është më zhvilluar tek fëmijët e vegjël, prandaj dhe librat e tyre me përralla ose tregime janë të mbushur me ilustrime dhe figura, sepse kjo i ndihmon ata për ta kujtuar dhe riprodhuar më mirë një ngjarje.
Kujtesa logjike është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes dhe të riprodhuarit e përmbajtjes ose mendimit kryesor të një pjese tregimi ose thelbi apo idesë kryesore të një libri. Me anë të kësaj ne mbajmë mend dhe riprodhojmë mendimet kryesore të shprehura me anë të fjalëve duke ndijekur një rrjedhë logjike mendimi në një drejtim të caktuar.
Kujtesa mekanike është kujtesa e të mbajturit mend, njohjes dhe të riprodhimit të një vargu, vjershe, poezie apo tregimi në mënyrë të fjalpërfjalshme duke u fokusuar thjesh tek renditja e sakte e fjalëve sipas një rendit të përcaktuar. Kjo zakonisht mundësohet nga rima që kanë vargjet ose nga përsëritja e shpeshtë e tyre.
Kujtesa emocionale është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes dhe riprodhimit të ndjenjave dhe emocioneve të jetuara më parë. Këtë lloj kujtese e kemi atëhere kur mbajmë mend, ruajmë, njohim dhe riprodhojmë objekte ose ngjarje që na kanë bërë shumë përshtypje në jetë, që na kanë lënë më shumë mbresa dhe na kanë prekur më shumë.

Tipet e kujtesës

Ne flasim për tipet e kujtesës duke pasur parasysh edhe ndryshimet individuale të njerëzve ë fushën e kujtesës.
Tipet e kujtesës janë: pamore, dëgjimore, muskularo-lëvizore dhe tipi i përzier.
Në njerëz të ndryshëm kujtesa paraqitet e ndryshme. Kështu p.sh. disa njerëz kanë më shumë të zhvilluar tipin pamor, disa atë dëgjimor të tjerë tipin muskularo-lëvizor kjo varet nga personi. Për të përcaktuar se cilit tip kujtese i përket dikush, duhet të nisemi nga analizatori që luan rolin kryesor. P.sh. disa njerëz e mbajnë mend më mirë diçka nëse e dëgjojnë, të tjerë nëse e shohin me lëvizje apo me skica dhe figura etj. Por ka dhe nga ata që ikombinojnë të dhitha këto. Ky lloj tipi kujtese është më i përhapur dhe më frytdhënës për njeriun në aktivitetin e tij.

 

[Universal]

Kapitulli 7

IMAGJINATA


Njohuri të përgjithshme për imagjinatën.

Kemi thënë se me anë të perceptimeve njeriu pasqyron në vetëdijen e vet sendet dhe fenomenet në tërësi që veprojnë drejtpërsëdrejti në organet e shqisave. Kështu, gjatë jetës së tij njeriu percepton një numër të madh sendesh dhe fenomenesh, që ruhen në kujtesë dhe që shpesh riprodhohen në vetëdijen e tij. Në këto raste kemi të bëjmë me përfytyrimet.
Por, në vetëdijen tonë krijojmë shpesh edhe figura të reja sendesh e fenomenesh, megjithëse ato nuk i kemi perceptuar drejtpërsëdrejti.
Kështu ndodh shpesh kur dëgjojmë një histori, kur lexojmë një roman apo tregim, ne krijojmë në vetëdijen tonë figura të reja të pa perceptuara drejtpërsëdrejti thjeshtë ato i ndërtojmë në bazë të asaj që lexojmë ose dëgjojmë. Pra, është e qartë se këto janë thjeshtë fantazi ose imagjinatë e jona.
Megjithatë, perceptimet dhe përfytyrimet e kujtesës qëndrojnë në bazë të imagjinatës. Vërtet mund të mos e kemi perceptuar drejtpërsëdrejti diçka, por ne ruajmë në kujtesën tonë figura dhe përfytyrime të ndryshme të mara nga realiteti, dhe të cilat duke i kombinuar me njëra-tjetrën nxjerrim një figurë të re të asaj që po dëgjojmë ose lexojmë.
Të gjitha këto rezerva ruhen në kujtesën tonë
Me anë të të menduarit njeriu i përpunon dhe i kombinon në mënyrë krijuese përfytyrimet e kujtesës për të nxjerrë figura të reja të imagjinatës.
Pra, imagjinata nuk është një bashkim mekanik, por logjik, krijues i sendeve dhe i fenomeneve të perceptuara më parë. Imagjinata megjithëse mbështet në perceptimet dhe përfytyrimet e kujtesës, është një proces më i ndërlikuar se ato.
Sa më shumë rezerva perceptimesh dhe përfytyrimesh të ketë njeriu aq më të pasur e ka përmbajtjen e imagjinatës. Pra, përmbajtja e imagjinatës dhe zhvillimi i saj varen shumë nga përvoja dhe njohuritë e njeriut.

Imagjinata dhe veprimtaria e saj

Imagjinata luan një rol të rëndësishëm në pasqyrimin e botës reale në vetëdijen tonë. Ajo ka rëndësi të gjithanshme në veprimtarinë e njeriut për njohjen dhe shndërrimin e botës. Imagjinata na zgjeron horizontin e dijeve, duke hapur "dritare" të shumta për të njohur zhvillimin e botës njerëzore që nga zanafilla e saj.
Me anë të saj të njihemi më mirë me të kaluarën tonë, të zgjerojmë tablonë e sotme dhe të ndërtojmë përfytyrime të së ardhmes sonë.
Ku më pak e ku më shumë, imagjinata i ushqen njerëzit e të gjitha fushave dhe sferave të veprimatarisë njerëzore por në mënyrë të veçantë ajo i shërben artistëve dhe shkrimëtarëve në punët e tyre krijuese. Por, megjithatë ajo nuk është "pronë" vetëm e tyre por ajo i shërben edhe zhvillimit teknologjik dhe shkencor.
Imagjinata ka lidhje edhe me procese të tjera psikike, sidomos me ndjenjat. Ajo shpesh herë ndikon tek njeriu duke i sjellë entuziazëm dhe zell të dobishëm, P.sh. fjalët artistike të mësuesit të letërsisë i japin krah imagjinatës së nxënësve, që bëhet për ta burim ndjenjash dhe emocionesh.
Fantazia e lindur nga fjalët dhe veprat e dobishme, i shërben njeriut për ta motivuar të jetë këmbëngulës, t'i kalojë pengesat e ndryshme dhe e nxit atë për të arritur qëllime të dobishme. Pra, fantazia në këto raste lidhet me vullnetin.

Llojet e imagjinatës

Llojet kryesore të imagjinatës janë këto: imagjinata e pavullnetshme ose pasive, e vullnetshme, aktive, imagjinata riprodhuese dhe imagjinata krijuese.
a. Imagjinata e pavullnetshme. Në këtë lloj imagjinate krijimi i figurave të reja të sendeve apo fenomeneve nuk i nënshtrohet vullnetit të njeriut, prandaj dhe quhet e pavullnetshme ose pasive. P.sh. gjatë leximit të një romani në mënyrë të pavullnetshme na krijohen në fantazinë tonë, figura njerëzish, peizazhe, tablo apo skena ku zhvillohen ngjariet etj.
Fantazia e pavullnetshme është shpesh fantazia e njerëzve të plogësht dhe me vullnet të dobët. Ajo kthehet tek këta njerëz në një ëndërr boshe ose siç thotë populli, në një "ëndërr nën diell".
Ëndërra të tilla boshe dhe të dëmshme e shkëputin njeriun nga realiteti, nga veprimtaria e përbashkët shoqërore dhe ia paralizojnë vullnetin.
Në llojin e imagjinatës së pavullnetshme futen edhe ëndërrat e gjumit. Ëndërrat e gjumit zakonisht krijojnë figura të çuditshme, megjithatë ato kurdoherë janë të lidhura me jetën reale të njeriut. Ëndërrat e gjumit gjejnë shpjegim shkencor. Një grup i tyre janë mbresat e fuqishme të jetës së përditshme, ngjarjet e rëndësishme, çrregullimet e ndryshme dhe mosfunksionim normal i organizmit etj.
Ka dhe grupe të tjera ëndërrash të cilat akoma mbeten mister për shkencën dhe që shpjegohen nga parapsikologjia dhe feja.
b) Imagjinata e vullnetshme ose aktive. Kemi të bëjmë me këtë lloj imagjinate kur në vetëdijen tonë krijohen figura të reja, duke iu nënshtruar një qëllimi të paracaktuar. P.sh. piktori para se të krijojë një vepër të re artistike realiste pa e parë drejtpërsëdrejti në realitet, ai bën fillimisht disa skica të ndryshme në lidhje me atë temë të cilat mund t'i marrë nga realiteti, më pas i përpunon dhe i ndërthur sëbashku dhe në bazë të tyre krijon një tabllo të vetme.
Pra, në këtë lloj imagjinate merr pjesë vullneti, prandaj dhe quhet imagjinatë e vullnetshme.
Të gjithaveprat e artit, zbulimet shkencore, shpikjet, etj, janë produkt i imagjinatës së vullnetshme.
c) Imagjinata riprodhuese. Figurat e imagjinatës riprodhuese janë të lidhura me sende, ngjarje apo fenomene, që kanë qënë ose janë, por që nuk i kemi perceptuar ndonjëherë drejtpërsëdrejti.
Figurat e imagjinatës riprodhuese mbështeten në përvojën dhe njohuritë tona të fituara nga leximet apo dëgjimet. Por, nuk duhet ngatërruar imagjinata riprodhuese me përfytyrimet e kujtesës. Pasi tek përfytyrimet e kujtesës kemi të bëjmë me përfytyrimin e diçkaje të perceptuar më parë drejtpërsëdrejti, ndërsa tek imagjinata riprodhuese kemi të bëjmë thjeshtë me atë që mëndja jonë krijon aty për aty dhe që s'e kemi perceptuar drejtpërsëdrejti.
d) Imagjinata krijuese. Me anë të imagjinatës krijuese lindin në vetëdijen tonë figura të reja, që nuk kanë qënë dhe nuk janë, por që mund të realizohen në praktikë. P.sh. televizori ose raket kozmike në fillim lindën në vetëdijen e shkencëtarëve dhe teknikëve, pastaj ato u realizuan në praktikë. Megjithatë, sado origjinale që të jetë figura e re, ajo mbështetet në përvojën jetësore të njeriut.
Imagjinata ka rëndësi të madhe për secilin individ të çfarëdo profesioni, pasi ajo i hap horizonte të reja për të ardhmen. Ajo në veçanti u shërben artistëve, shkencëtarëve, teknikëve, punëtorëve etj.

 

[Universal]

Kapitulli 8

TË MENDUARIT DHE TË FOLURIT


Njohuri të përgjithshme mbi të menduarit

Ndijimet dhe perceptimet na japin mundësinë për të pasqyruar në vetëdije cilësi të veçanta të sendeve dhe fenomeneve dhe për të formuar figura të plota të tyre. Por procesi i njohjes së botës që na rrethon nuk përfundon me kaq.
Për ta pasqyruar botën që na rrethon më thellë, është e domosdoshme që të zbulojmë thelbin e sendeve dhe shkaqeve të vërteta të fenomeneve dhe lidhjet ndërmjet tyre.
Procesi i të menduarit lidhet ngushtë me procesin e ndijimit, perceptimit, kujtesës dhe imagjinatës. Por, pavarësisht nga lidhjet e ngushta me to, të menduarit nuk mund të identifikohet me asnjërën prej tyre të marrë në veçanti, e as me të gjitha të marra sëbashku. Të menduarit është një proces psikik, që çon në njohuri të reja, në përgjithësime, në zbulimin e ligjeve që përcaktojnë fenomeneve në natyrë ose në shoqërinë njerzore.
Për të zbuluar ligjet, njeriun e shtyjnë nevojat e praktikës. Duke njohur ligjet njeriu është në gjëndje të parashikojë ngjarjet dhe fenomenet dhe t'i shfrytëzojë ato për nevojat vetiake.
Kështu p.sh. perceptimi i drejtpërdrejtë i dy sendeve me ngarkesa të kundërta elektrike, që tërheqin njëri-tjetrin, nuk zbulon thelbin e këtij fenomeni, kurse të menduarit na zbulon shkakun e vërtetë të fenomenit dhe na mundëson ta shfrytëzojmë këtë për të prodhuar energji elektrike.
Praktika e ka detyruar njeriun të vërejë, të analizojë, të sintetizojë, të krahasojë dhe të përgjithësojë dhe të nxjerri përfundime. Si rezultat i përpjekjeve të pandërprera për të njohur botën më thellë, është arritur në zbulimin e ligjeve dhe në formimin e shkencave të ndryshme.
Zhvillimi i të menduarit te njeriu i veçantë varet nga përvetësimi i këtyre ligjeve dhe pikërisht këtu shfaqet kushtëzimi i zhvillimit të individit nga zhvillimi shoqëror. Pra, zhvillimi i të menduarit të individit përcaktohet përvetësimi i njohurive të përvojës shoqërore. Dhe më pas përvojën shoqërore ua japim brezave të rinj për tu shërbyer më to.
Por njohja e botës është një proces i pandërprerë, prandaj edhe të menduarit e individit nuk merr fund me përvetësimin e njohurive të gatshme, të zbuluara më parë. Individi i zotëron koto njohuri dhe i vë ato në lëvizje për të njohur më thellë botën dhe për të zgjidhur problemet që i dalin në praktikë dhe për t'i çuar ato më tej.
Duke u mbështetur në këto veçori që përmendë, të menduarit mund ta përcaktojmë si procesin psikik më të lartë njohës të personalitetit, proces që mbështetet nëzbulimin e lidhjeve dhe raporteve thelbësore që ekzistojnë ndërmjet sendeve dhe fenomeneve dhe që përfaqëson në vetvete një njohje të përgjithësuar të realitetit objektiv.

Të menduarit lidhet ngushtë me të folurit

Gjuha është mjet që u shërben njerëzve për të komunikuar, kurse të folurit është një formë e veçantë e komunikimit ndërmjet tyre që përdor gjuhën si mjet në procesin e komunikimit. Të folurit realizohet me ndihmën e mjeteve gjuhësore, por edhe gjuha ekziston realisht vetëm me ndihmën e të folurit.
Gjuha krijohet nga një popull, përvetësohet nga çdo individ dhe përbën bazën e të menduarit në mënyrë abstrakte.
Zhvillimi mendor i njeriut varet nga zhvillimi i të menduarit dhe të folurit. Por, ndërmjet të folurit dhe të menduarit nuk mun të vihen shënja barazie, sepse të mendosh do të thotë të njohësh botën, ndërsa të flasësh do të thotë të shkëmbesh mendime dhe të nxitësh bashkëbiseduesin për veprim.
Veç kësaj i njejti mendim mund të shprehet me fjalë të ndryshme dhe me konsrukte gramatikore të ndryshme.
Të menduarit lidhet ngushtë me të folurit, realizohet dhe formohet me ndihmën e të folurit. Sa herë që vihen re dëmtime të rënda të të folurit për shkak të hemorragjisë cerebrale, degradohet edhe të menduarit. Baza fiziologjike e të menduarit është veprimtaria e përbashkët e dy sistemeve të sinjaleve, por rolin kryesor e luan sistemi i sinjaleve të dyta (fjalët).

Veprimet mendore kryesore

Njohja e vetive dhe e cilësive të sendeve dhe fenomeneve dhe përcaktimi i lidhjeve dhe varësive ndërmjet tyre bëhet me ndihmën e analizës, sintezës, krahasimit, abstraksionit, përgjithësimit dhe konkretizimit.
1) Analiza dhe sinteza si edhe veprimet e tjera mendore lindin nga veprimtaria praktike. Para se të kthehen në veprime mendore ato janë veprime praktike. Me analizë kuptojmë ndarjen mendërisht të sendeve dhe fenomeneve në pjesët ose elementët përbërës, kurse me sintezë kuptojmë ribashkimin mendërisht të elementeve ose pjesëve përbërëse të sendeve dhe fenomeneve.
Analiza dhe sinteza lidhen ngushtë dhe nënkuptojnë njëra-tjetrën. Që të analizosh, do të nisesh nga një e tërë dhe që të sintetizosh duhet të nisesh nga pjesët përbërëse.
2) Krahasimi. Me krahasim kuptojmë, atë veprim mendor me ndihmën e të cilit objektet dhe fenomenet vihen mendërisht përballë njëri-tjetrit për të parë ngjashmërinë ose ndryshimet ndërmjet tyre. Krahasimi lidhet ngushtë me analizën dhe sintezën, është si të thuash një shfaqe e tyre dhe luan një rol të rëndësishëm në veprimtarinë mendore të njeriut. Nëpërmjet krahasimit njeriu arrin të bëjë dallimin dërmjet sendeve, objekteve apo fenomenev të ndryshme ose të gjejë të përbashktat e tyre nëpërmjet njohjes së cilësive të tyre.
3) Abstraksioni. Me abstraksion kuptojmë atë veprim mendor me ndihmën e të cilit veçojmë mendërisht një cilësi të shkëputur nga sendet dhe nga cilësitë e tjera që kanë ato.
Kështu p.sh. duke parë nj
grup fëmijësh vëmë re një cilësi të përbashkët; të gjithë ata janëguximtarë. Fill pas kësaj ne fillojmë të mendojmë për guximin shkëputur nga personi që e ka këtë cilësi. Në këtë rast ne kemi shkëputur këtë cilësi dhe e kemi bërë objekkt të menimit, si të thuash, jemi larguar nga konkretja dhe kemi kaluar në abstraksion.
4) Konkretizimi. Konkretizimi është ai veprim mendor me dihmën e të cilit cilësinë që ne e kemi shkëputur nga sendet dhe fenomenet dhe e kemi bërë objekt të studimit tonë, e shohim edhe në një send apo fenomen konkret.
Konkretizimi p.sh. gjen zbatim të gjërë në veprimtarinë mësimore të nxënësve. Sa herë që nxënësi flet për koncepte abstrakte, ose sa herë që mësuesi zbërthen një koncept abstrakt ata mbështeten në shembuj, e konkretizojnë atë.
5) Përgjithësimi. Përgjithësim quajmë atë veprim mendor me ndihmën e të cilit bashkojmë mendërisht sendet dhe fenomenet që kanë cilësi të qëndrueshme të përbashkëta.
Përgjithësimi i ka rrënjët në veprimtarinë praktike të njeriut. Përvoja shoqërore është ngulitur në koncepte dhe në kuptimin e fjalëve. Kështu p.sh. kur ne themi fjalën kafshë, me këtë shprehim një përmbajtje të caktuar, një kategori të caktuar qënish të gjalla, që dallohen nga njëra-tjetra dhe nga sendet e tjera. Ky lloj kategorizimi ka lindur si rezultat i krahasimit, analizës, sentezës që kanë bërë brezat e shkuar të njerëzimit gjatë përpjekjeve për të njohur më mirë botën dhe fenomenet që e shoqërojnë atë. Ato janë rezultat i përgjithësimit të përvojës kolektive.
6) Sistematizimi. Sistematizimi është një shkallë e lartë e analizës, sintezës, krahasimit, abstraksionit dhe përgjithësimit me ndihmën e të cilit sendet dhe fenomenet i grupojmë në grupe të mëdha ose të vogla në bazë të cilësive të qëndrueshme të përbashkëta.
Duke përdorur këto veprime, njerëzit kanë krijuar sistemet e ndryshme bimore, shtazore ose grupe të ndryshme mineralesh. Pra, pas përgjithësimeve janë sistemuar në grupe të ndryshme në bazë të cilësive që ato kanë.

Forma e të menduarit

Format e të menduarit logjik janë koncepti, gjykimi, arsyetimi.
1) Koncepti. Çdo send apo fenomen është në vetvete një tërësi vetish dhe cilësish thelbësore dhe jo thelbësore.
P.sh. për të formuar konceptin njeri, kafshë, bimë etj., është dashur që të njihen cilësitë thelbësore që i dallojnë ato nga qëniet e tjera të gjalla. Duke analizuar dhe sintetizuar, duke krahasuar dhe abstraktuar njeriu ka zbuluar me qindra veti të ngjashme e të përbashkëta mes tij dhe kafshëve, por dallimi mes tyre bëhet në shumë aspekte të tjera sidomos në llogjikë.
Koncepti është pasqyrimi në vetëdije i cilësive më thelbësore të sendeve dhe fenomeneve.
Zbulimi i cilësive më të qëndrueshme të sendeve dhe fenomeneve nuk është një punë kaq e lehtë. Për të formuar konceptet shkencore p.sh. konceptin metal, bimë, kafshë, shoqëri, klasë, shtet, planet etj, është dashur një punë e madhe analitiko-sintetike, krahasime të shumta, abstraktim nga cilësitë e paqënësishme dhe përqëndrim në cilësitë e qënësishme.
2) Gjykimi. Në konceptet ne pasqyrojmë cilësitë thelbësore të përbashkëta të sendeve dhe fenomeneve, kurse në gjykimet ne pasqyrojmë marrëdhëniet ndërmjet koncepteve. Gjykimi është një formë e të menduarit me ndihmën e të cilit pohojmë ose mohojmë diçka për një objekt apo një fenomen ose cilësi të tyre. Kështu p.sh. kur ne themi: Shqipëria është një vend i lirë, kemi pohuar diçka dhe kemi pohuar raportet që ekzistojnë ndërmjet konceptit Shqipëri dhe konceptit vend i lirë.
Përmbajtja e konceptit ngulitet në një fjalë të caktuar, kurse gjykimi shprehet me një fjali. Pjesët përbërëse të gjykimit janë: subjekti, predikati dhe këpuja. Në gjykimin që sollëm më lart, fjala Shqipëri është subjekt i gjykimit, është shërben si këpujë dhe vend i lirë shërben si predikat.
Meqënëse gjykimet mbi sendet dhe fenomenet kanë karakteristika të ndryshme, ato i ndajmë në pohuese dhe mohuese, në të veçanta, të pjesshme dhe të përgjithshme, në të vërteta dhe të gabuara.
Për të konkretizuar llojet e gjykimeve le të marrim disa shembuj:
Adreatiku lag brigjet e vendit tonë. (pohues).
Nuk vjen pranvera me një lule. (mohues).
Tirana është kryeqytet. (i veçantë).
Disa nga qytetet e Shqipërisë janë qytete bregdetare. (i pjesshëm)
Të gjithë studentët e morën provimin. (i përgjithshëm)
Dhe në varësi të faktit se sae vërtetë është ajo që pohohet ose mohohet, gjykimet mund të jenë të drejta ose të gabuara.
3) Arsyetimi. Gjatë të menduarit njeriu i përdor njohuritë e fituara për të zbuluar njohuri të reja. Për t'ia arritur këtij qëllimi ai niset nga disa gjykime dhe arrin në gjykime të reja, që zbulojnë një të vërtetë të re. Në këto raste njeriu përdor një formë tjetër të të menduarit, arsyetimin.
Me arsyetim kuptojmë atë formë të të menduarit me ndihmën e së cilës, duke u mbështetur në dy ose më shumë gjykime (premisa) formulojmë një gjykim të ri (konkluzion), që na zbulon një të vërtetë të re.
Arsyetimi bëhet në rrugë induktive dhe deduktive dhe është një formë më e ndërlikuar e të menduarit se sa koncepti dhe gjykimi.
Arsyetim në rrugë induktive kemi sa herë që ne nisemi nga gjykime të veçanta dhe arrijmë në një konkluzion të përgjithshëm, kurse arsyetim në rrugë deduktive kemi kur nisemi nga gjykime të përgjithshme dhe arrijmë në konkluzione të veçanta.

Llojet e të menduarit dhe cilësitë e tij

Veprimtaria mendore lind nga nevoja për të zgjodhur dhe situatat që shtrohen përpara njeriut. Këto situata e detyra njeriu gjatë zhvillimit të tij i ka zgjidhur praktikisht, përderisa mendimi teorik abstrakt nuk ishte shkëputur si veprimtari e pavarur nga mendimi praktik.
Të menduarit në këtë stad zhvillimi ishte i gërshetuar në vetë veprimtarinë praktike. Këtë lloj të menduari, që realizohet brenda veprimtarisë praktike, në një situatë konkrete të perceptueshme, e quajmë të menduar konkret. Ky lloj të menduari vërehet tek fëmijë, kur ata një detyrë mund ta zgjidhin praktikisht nëse ata e perceptojnë situatën konkretisht dhe nuk ia arrijnë ta zgjidhin, nëse nuk e kanë parasysh situatën konkrete.
Një lloj tjetër të menduari, që zhvillohet duke pasur për bazë përfytyrimet e kujtesës dhe të imagjinatës është të menduarit figurativ. Ky lloj të menduari kushtëzohet nga roli i madh, që luan në veprimtarinë mendore të njeriut sistemi i sinjaleve të para (ngacmuesit e jashtëm).
Lloji më kompleks i të menduarit është të menduarit abstrakt, i cili bazohet në konceptet. Të menduarit abstrakt lidhet ngushtë me zhvillimin e përgjithshëm të njeriut, si dhe me përvetësimin nga ana e tij të sistemit të njohurive të përvojës njerëzore.
Ndër cilësitë më të vlefshme të të menduarit janë: karakteri kritik, elastik, dhe shpejtësia e të menduarit. Të gjitha këto lloje kanë lidhje me njëra-tjetrën dhe edukimi i tyre tek njeriu kushtëzohet jo vetëm nga sasia e njohurive të përvetësuara, por edhe nga mënyra se si janë përvetësuar njohuritë. Njohurit e përvetësuara mekanikisht nuk zhvillojnë tek njeriu gjërësinë, shpejtësinë, elasticitetin dhe karakterin kritik të të menduarit të tij, por për kundrazi i japin të menduarit karakter të ngushtë. Vetëm njohuritë e zotëruara aktivisht edukojnë cilësitë pozitive të mendjes.
Cilësitë pozitive të mendjes kanë rëndësi shumë të madhe për veprimtarinë mendore në të gjitha fushat e veprimtarisë së njeriut. Prandaj tek njeriu duhet të edukohet ky lloj mendimi, në mënyrë që ai të jetë më produktiv dhe më i dobishëm për fushën në të cilën ushtron aktivitetin e tij.

Llojet e të folurit

Gjatë zhvillimit të njeriut, që nga fëmijëria e tij e në vazhdim, zhvillohen gradualisht lloje të ndryshme të të menduarit dhe të folurit. Llojet e të folurit janë: të folurit pasiv dhe aktiv, të folurit e jashtëm dhe të brendshëm.
Me të folur pasiv kuptojmë perceptimin e të folurit të një njeriu, ndërsa me të folur aktiv kuptojmë shprehjen e mendimeve me gojë apo me shkrim.
Nga të folurit me gojë dhe me shkrim dhe nga perceptimi i të folurit të të tjerëve lind të folurit e brendshëm. Të folurit e brendshëm është ai lloj të foluri që nuk shfaqet së jashtmi. Ky lloj të foluri shfaqet gjatë veprimtarisë mendore në heshtje, gjatë dramave dhe situatave të rënda që përjeton njeriu etj. Të folurit e brendshëm ndryshon nga llojet e tjeraz të të folurit jo vetëm nga shfaqia së jashtmi, por edhe nga struktura e tij fonetike dhe gramatikore. Ky lloj të foluri zakonisht është më i shkurtër se llojet e tjera të të folurit.
Të folurit e brendshëm ka një funksion shumë të madh gjatë të menduarit në heshtje, sepse impulset e fshehta që dërgon në tru aparati i të folurit krijojnë atje qëndra mbizotëruese që drejtojnë procesin e të menduarit, prandaj të folurit e brendshëm quhet mekanizmi fiziologjik i të menduarit.
Të folurit e jashtëm shfaqet në dy forma, në të folur me gojë dhe në atë me shkrim. Të folurit me gojë shtjellohet në situatën konkrete dhe mund të jetë monolog ose dialog. Situata konkrete e ndihmon shumë atë që flet për t'i komunikuar mendimet një tjetri dhe për ta nxitur atë për veprim. Ndryshe ndodh me të folurit me shkrim. Në të folurit me shkrim situata duhet përfytyruar, mendimet, që i adresohen një personi të caktuar, duhen dhënë qartë e në një formë sa më të kuptueshme. Llojet e ndryshme të folurit kanë një ndikim të thellë dhe e ndihmojnë zhvillimin e njëri-tjetrit.

 

[Universal]

Kapitulli 9

NDJENJAT


Njohuri të përgjithshme mbi ndjenjat

Njeriu duke i njohur sendet ose fenomenet e ndryshme, jo vetëm që i pasqyron ato në mënyrë aktive, por mban edhe një qëndrim të caktuar ndaj tyre. P.sh. disa ngjarje e shqetësojnë, të tjerat e zgjojnë, e bëjnë entuziast, i ngjallin admirim etj. Kështu që njeriu provon ndjenja të ndryshme, të kënaqësisë, të pakënaqësisë, gëzimin dhe hidhërimin, admirimin dne revoltën etj.
Të gjitha këto ndjenja, janë shfaqe të gjëndjes së brendëshme të njeriut ndaj realitetit objektiv që e rrethon atë.
Burimin e ndjenjave ne duhet ta kërkojmë tek objektet dhe fenomenet e ndryshme të realitetit objektiv, me të cilin njeriu ka kontakt të vazhdueshëm gjatë jetës së tij të përditshme. Kështu, objektet ose fenomenet mund të jenë burim ndjenjash vetëm kur njeriu merr kontak me to, mëson diçka për to, me një fjalë njihet me to. Zakonisht ndjenjat jetohen sëbashku me proceset e ndryshme njohëse si ndijimet, perceptimet etj. Shpeshherë ndjenjat përcaktohen jo drejtpërsëdrejtë nga objekti ose nga cilësitë e tij, por nga rëndësia që ka për ne vetë objekti ose ndonjë cilësi e tij. Në këtë kuptim i njejti objekt mund të ngjalli ndjenja të ndryshme në momente të ndryshme dhe në persona të ndryshëm. P,sh. nëse po dëgjojmë një histori interesante, ndërpreja e saj na shkakton keqardhje ndërsa nëse historia që dëgjojmë nuk përbën interes për ne, atëherë ndërprerja e saj na gëzon.
Por burimi më i rëndësishëm dhe kryesor i ndjenjave gjendet në veprimtarinë e njeriut, në punën e tij. Veprimtari të ndryshme jetësore paraqesin edhe ndjenja të ndryshme ndërsa ndjenjat e thella dhe të forta lidhen zakonisht me punën dhe dashurinë.
Ndjenjat janë të lidhura edhe me kërkesat ose nevojat tona. Dihet që njeriu e drejton veprimtarinë e tij në përbushjen e nevojave që ka, të cilat janë të shumta dhe të ndryshme. Përmbushja e nevojave zakonisht është e lidhur me ndjenja pozitive kënaqësie, kurse mospërmbushja e tyre zakonisht shkakton pakënaqësi dhe ndjenja të tjera negative.
Pra, ndjenjë quajmë atë proces psikik, kur mbajmë qëndrim pozitiv ose negativ kundrejt realitetit, qëndrim që e jetojmë së brendshmi me një farë kënaqësie ose pakënaqësie.
Në çfarëdo lloj kushtesh historiko-shoqërore që të jetojë, njeriu provon ndjenja të ndryshme të kënaqësisë dhe pakënaqësisë, gëzimit dhe hidhërimit, dashurisë dhe urrejtjes. Por, po të shikojmë drejtimin e këtyre ndjenjave çfarë karakteri kanë, si rrjedhin etj, do të konstatojmë se ato ndryshojnë tek njerëzit në varësi të botkuptimit dhe kushteve të jetesës së tyre. Pra, përmbajtja e ndjenjave ka karakter shoqëror, sepse vetë njeriu është një qënie shoqërore. Aq sa dhe ndjenjat që lidhen me nevojat organike dhe biologjike si uria, etja, lodhja etj, janë të lidhura me ndjenjat morale dhe estetike.
Prandaj, ndjenjat e njeriut i shohim të lidhura ngushtë me vetëdijen, botëkuptimin, jetesën etj. Me ndryshimin e vetëdijes, botëkuptimit, pikëpamjeve dhe bindjeve të tij, ndryshojnë edhe ndjenjat e tij. Pra, në bazë të gjithë ndryshimeve qëndrojnë ndryshimet në aspektin shpirtëror, material dhe shoqëror të njeriut.

Cilësitë e ndjenjave

Ndjenjat kanë cilësitë e tyre, të cilat janë: subjektiviteti i ndjenjave, polariteti, karakteri aktiv dhe pasiv i ndjenjave, forca dhe zgjatja e ndjenjave.Njeriu i jeton së brendshmi në mënyrë subjektive fenomenet dhe ngjarjet e realitetit objektiv. Kështu, perceptimi i sendeve dhe fenomeneve të realitetit objektiv është i ndryshëm për njerëz të ndryshëm, sipas moshës, përvojës, arsimit, profesionit etj. Edhe qëndrimi i tyre ndaj sendeve dhe fenomeneve është i ndryshëm; për njërin ngjall kënaqësi, kurse për tjetrin pakënaqësi, për dikë admirim, për tjetrin revoltë etj.

Subjektiviteti i ndjenjave

Varet:
a) Nga botëkuptimi, pikëpamjet dhe bindjet e njeriut.
Pra, në varësi të këtyre aspekteve, shfaqe edhe ndjenjate të cilat janë ngulitur në brendësi të njeriut dhe bëhen udhëheqës në veprimtarinë e tij.
b) Nga ndryshimet individuale, që ekzistojnë tek njerëzit dhe që kanë të bëjnë me kërkesat e tyre, me motivet dhe qëllimet e përgjithshme gjatë veprimtarisë së tyre, si dhe nga gjendja e një kërkese në një moment të caktuar. P.sh. era e një ushqimi është e këndshme kur njeriu është i uritur, dhe indiferent dhe ngandonjëherë edhe e neveritshme kur ai është i ngopur. Ato ushqime që na duken të shijshme dhe na pëlqejnë, na duken të hidhura kur jemi të sëmurë etj.

Karakteri aktiv dhe pasiv i ndjenjave

Ndjenjat kanë karakterin e tyre aktiv dhe pasiv. Ky karakter duket në veprimtarinë e njerëzve. Ndjenjat, që e nxisin njeriun për punë, që e bëjnë të gjallë, entuziast dhe e aktivizojnë në veprimtarinë e tij, i quajmë ndjenja aktive. Zakonisht ndjenjat aktive janë gëzimi, dashuria, optimizmi, entuziazmi etj.
Ndërsa ndjenjat që e bëjnë njeriun e plogët, që e ulin aktivitetin e tij dhe e çmobilizojnë, quhen ndje nja pasive. Zakonisht ndjenjat pasive janë frika, dëshpërimi, mërzia, pesimizmi etj. Ndodh që e njejta ndjenjë të jetë aktive dhe pasive, sipas rastit dhe njerëzve të ndryshëm. P.sh. ndjenja e frikës mund të frenojë veprimtarinë e njeriut, por edhe mund të mobilizojë të gjitha forcat kundër situatës së vështirë apo rrezikut që i kanoset njeriut. Po kështu edhe gëzimi ka raste që shkakton rrjedhje forcash, etj, për aktivitet, por ka raste të tjera, kur kemi të bëjmë me një gëzim të qetë, që shkakton një farë plogështie etj.

Fuqia e ndjenjave

Ndjenjat dallohen edhe nga fuqia që kanë. Fuqia e ndjenjave përcaktohet nga rëndësia që kanë fenomenet ose veprimtaria që ka shkaktuar këtë ndjenjë, nga fakti se si është jeta e njeriut të caktuar, ç'qçndrim mban ai ndaj kërkesave të shoqërisë, me se janë të lidhura qëllimet dhe motivet e veprimtarisë së tij, dhe nga kërkesat në një rast të caktuar.

Baza fiziologjike dhe shfaqia e jashtme e ndjenjave

Si të gjitha proceset psikologjike, edhe ndjenjat janë një funksion i trurit. Mekanizmi nervor-fiziologjik i ndjenjave është procesi i nxitjes, i lindur në koren e trurit, i cili shpërndahet edhe në qendrat e nënkores së trurit.
Në qendrat e nënkores e kanë bazën e tyre reflekset e lindura të pakushtëzuara. Proceset fiziologjike, të cilat lindin gjatë reflekseve të pakushtëzuara, formojnë-njëkohësisht edhe bazën fiziologjike të ndjenjave më të thjeshta. P.sh. kënaqësia ose pakënaqësia, që lind nga plotësimi i nevojave biologjike. Ndjenjat komplekse lidhen me proceset nervore, që ndodhin në koren e trurit. Këtu, si rezultat i veprimeve të objekteve, formohen lidhje të përkohëshme nervore, të cilat shkaktojnë lindjen e ndjenjave të ndryshme.
Korja e trurit është organi me anën e të cilit njeriu drejton në mënyrë të vetëdijshme ndjenjat e tij, si edhe shfaqja e jashtme e tyre.
Për lindjen e ndjenjave të përkohshme rëndësi kanë lidhjet e përkohëshme nervore, që formohen në koren e trurit me anë të sistemit të dytë të sinjaleve. Fjala është një mjet ndikues tek të tjerët dhe mund të shkaktojë ndjenja të ndryshme.
Në bazën fiziologjike të ndjenjave luan rol edhe steriotipi dinamik. Me këtë duhet të kuptojmë se sistemi i lidhjes së përkohshme nervore, i formuar gjatë përvojës së kaluar, ushtron një ndikim të caktuar në ndjenjat. Kjo duket veçanërisht atëhere kur prishen sistemet e formuara dhe zëvendësohen me të reja, gjë që ndodh kur njeriu ndryshon kushtet e jetesës dhe të veprimtarisë së tij. Kështu p.sh. njeriu ndjenj një farë pakënaqësie dhe shqetësimi kur i prishet regjimi etj.
Veçoria karakteristike e ndjenjave qëndron në faktin se ato jo vetëm që lidhen me ndryshimin e veprimtarisë së organizmit, por shoqërohen me një sërë shfaqjesh të jashtme. Lindja e tyre shoqërohet me ndryshime të mimikës, të xhesteve, me shprehjen e syve etj. Kështu p.sh. më shpesh frika shprehet me mbledhjen e trupit, lëvizjet paralizohen ose njeriu ja jep vrapit, zverdhet, ka të dridhura në të gjithë trupin, zëri i ndërpritet, i thahet pështyma, i dalin djersë të ftohta. Zemërimi shprehet kryesisht me një pamje kërcënuese. Lëvizjet e njeriut të zemëruar janë të prera dhe energjike. Fytyra i skuqet, frymëmarrja bëhet më e thellë, zëri i fortë dhe kërcënues. Jo gjithënjë njeriu i shfaq ndjenjat e tij. Kur ai është i mësuar i përmban dhe i fsheh, p.sh. të qeshurit. Pra, njeriu ka raste që mund të shkaktojë ose të pengojë shfaqjen e ndjenjave, sipas qëllimit që mund t'i vërë vetes. Një gjë e tillë shihet qartë në teatër, në lojën e aktorëve ose kur njeriu bën lëvizje shprehëse, që janë në kundërshtim me gjendjen e vërtetë shpirtërore të tij, qesh në një rast hidhërimi ose mban pamje serioze kur ndjen nevojën të qeshë etj.
Ndjenjat shfaqen edhe me anën e të folurit, në intonacionin dhe timbrin e zërit. Në bazë të zërit ne me lehtësi dhe pa gabim mund të përcaktojmë gjëndjen emocionale të njeriut. Kështu p.sh. fjala "çfarë" kur mund të shprehet me intonacione të ndryshme. Nga shprehja e jashtme e saj mund të kuptojmë: pakënaqësi ose gëzim, shqetësim ose habi etj.

Format e ndjenjave

Duke marrë për bazë disa cilësi të ndjenjave si fuqinë, kohën e zgjatjes dhe karakterin veprues të tyre, dallojmë këto forma ndjenjash: humori, afiniteti dhe pasioni.
1) Humori është një gjëndje e përgjithshme emocionale, relativisht e dobët që jetohet nga njeriu për një farë kohe pak a shumë të gjatë dhe që i jep një ngjyrë të caktuar të gjithë jetës dhe veprimtarisë së tij.
Humori mund të qëndrojë për një kohë të gjatë ose të shkurtër, d.m.th. mund të zgjasë me ditë, javë ose muaj. Humori si çdo ndjenjë tjetër shprehet në formën e një gjëndjeje pozitive ose negative. d.m.th. në formën e gëzimit ose pesimizmit, të shqetësimit ose të qetësimit. Kjo gjëndje emocionale i jep një ngjyrë të caktuar të gjitha veprimeve dhe sjelljeve të njeriut dhe ndikon edhe në njerëzit e tjerë që e rrethojnë.
Humori i mirë ose i keq, i lartë ose i ulët varet nga shkaqe të ndryshme si: marrëdhëniet e njeriut në punë (suksesi ose mossuksesi), nga ndonjë ngjarje e rëndësishme, nga gjendja e mirë shëndetësore, nga kushtet atmosferike, nga marrëdhëniet ndërmjet njerëzve etj.
2) Afekti është një gjëndje emocionale e fortë, e furrishme dhe që nuk zgjat shumë. Gjëndje të tilla emocionale janë: tërbimi, tmerri, dëshpërimi etj. Shpërthime të tilla të furrishme ndjenjash mund të shkaktohen nga një lajm i papritur, gëzimi ose hidhërimi i madh, nga një fyerje e rëndë, nga ndonjë rrezik etj.
Nga pikëpamja fiziologjike, afektet karakterizohen nga lindja e një vatre me nxitje optimale në koren e trurit, e cila ushtron një veprim frenues në pjesët e tjera të kores dhe si rrjedhim, ngjet ajo që quhet "ngushtim i vetëdijes".
Vetëdija ngulitet në atë ngacmues që ka shkaktuar afektin. Kjo dobëson mjaft kontrollin e njeriut mbi veprimtarinë dhe sjelljen e tij, prandaj ai bën veprime të paarsyeshme, të cilat në gjëndje normale as që e mendon që mund t'i kryejë. Megjithatë, njeriu normal nuk e humb kurrë vetëdijen, kontrollin mbi veprimtarinë, ai po të dojë, po të mobilizojë vullnetin, mund ta përmbajë veten.
Gjendjet afektive shoqërohen edhe me ndryshime të rëndësishme të organizmit, me lëvizje të theksuara shprehëse si të qarit, të bërtiturit, të dredhurit etj.
3) Pasioni është ndjenjë e fuqishme, e qëndrueshme, aktive, që përcakton sjelljen dhe veprimtarinë e njeriut dhe shfaqet në aspekte të ndryshme të jetës së njeriut.
Sipas përmbajtjes dhe drejtimit të tyre: pasionet mund të jenë pozitive dhe negative. Pasione pozitive janë p.sh. pasioni për punën, për dashurinë, për shkencën etj, Ndërsa pasione negative janë pasioni për alkolin, për paranë, për pushtet etj.
Pasionet pozitive kanë rëndësi të madhe në jetën e njeriut. Ato gjallërojnë dhe pasurojnë botën shpirtërore të njeriut. Njerëzit me pasione pozitive të forta jepen tërësisht pas punës ose detyrës së tyre, dhe kanë sukses në jetë. Njerëzit pa pasion, janë njerëz indiferentë, të ngathët e pasivë. Jeta e këtyre njerëzve është e zbehtë dhe e zbrazur.
Krejt ndryshe ndodh me pasionet negative. Këto pasione dëmtojnë si shoqërinë ashtu edhe individin, ulin vlerën e personalitetit të tij dhe e çojnë njeriun në degjenerim moral dhe ekonomik. Por, edhe pasionet pozitive mund të shndërrohen në negative nëse e pengojnë njeriun nga detyra apo angazhime më me vlerë.
Pasioneve mund t'ua ndryshojmë edhe drejtimin. Njeriu me vullnet të fortë dhe me karakter të shëndoshë nuk bëhet kurrë "rob" i pasioneve të tij. Ai është në gjëndje t'i zotërojë dhe t'i drejtojë ato me anë të arsyes dhe forcës së vullnetit. Kështu që pasionet mund të zhvillohen dhe edukohen.

Llojet e ndjenjave

Ndjenjat i kemi të thjeshta dhe komplekse. Ndjenjat e thjeshta lindin tek njeriu kur ai i plotëson ose jo nevojat organike: urinë, etjen, etj. Ndjenjat e thjeshta kanë rëndësi biologjike, ato çojnë në koren e trurit sinjale mbi gjëndjen e përgjithshme të organizmit tonë.
Në ndjenjat komplekse bëjnë pjesë ndjenjat fetare,morale, politike, intelektuale dhe estetike. Këto norma morale përkufizohet si tërësia e normave dhe rregullave që vendosin rendin në shoqëri. Të gjitha veprimet dhe sjelljet e njerëzve, që i përgjigjeve normave morale, janë të moralshme. Kurse veprimet dhe sjelljet e njerëzve, që nuk përputhen me këto norma, janë jo të moralshme. Normat morale lidhen ngushtë me pikëpamjet dhe bindjet e njeriu.
Ndjenjat intelektuale. Ndjenjat intelektuale lindin në procesin e njohjes të së vërtetës, gjë që bëhet në procesin e punës dhe sidomos gjatë punës mendore.
Kur njeriu zbulon të vërtetën mbi sendet, fenomenet e realitetit objektiv, provon kënaqësi dhe në të kundërt provon pakënaqësi. Kështu që ndjenjat intelektuale lidhen me veprimtarinë mendore të njerëzve. Të tilla janë ndjenja e kuriozitetit dhe e dëshirës për të njohur, e habisë, e sigurisë, e pasigurisë, ndjenja e së resë etj. Të gjitha këto ndjenja lindin dhe zhvillohen gjatë procesit të njohjes, gjatë shtruarjes dhe zgjidhjes së çështjeve të ndryshme me karakter teorik dhe praktik.
Ndjenja e habisë i shfaqet njeriut kur në njohjen e sendeve të realitetit objektiv i del përpara ndonjë e papritur e pakuptueshme. Lindja e kësaj ndjenja tek njeriu e nxit atë që të kënaqë interesat e tij njohëse.
Ndjenja e dyshimit shfaqet kur njeriu nuk është akoma i sigurtë për mendimet që i kanë lindur. Kur e bën njeriun që të kërkojë të vërtetën dhe të japë përgjigje të saktë e të plota dhe të vërtetojë me saktësi mendimet e veta.
Ndjenjat e besimit dhe të sigurimit lindin gjatë zgjidhjes së një problemi dhe gjetjes të së vërtetës. Këto ndjenja e ndihmojnë shumë njeriun në punë për të vënë në jetë ato përfundime që ka arritur në veprimtarinë njohëse.
Ndjenjë e rëndësishme është edhe ndjenja e së resë, e cila lind gjatë lindjes së detyrave të ndryshme teorike dhe praktike. Kjo ndjenjë jetohet si një gjendje e veçantë gëzimi dhe shoqërohet me një ngritje të madhe të energjive të njeriut, sidomos në ato rastë kur detyra që duhet të zgjidhë ka rëndësi të madhe shoqërore.
Kjo lloj ndjenje përjetohet kryesisht nga njerëzit të cilët ushtrojnë veprimtari krijuese ose shkencore të cilët kanë të bëjnë me shpikje ose zbulime të reja.
Ndjenjat intelektuale kanë një rëndësi të madhe për zhvillimin mendor të njeriut. Mendimi bëhet i fuqishëm dhe i thjeshtë vetëm atëherë kur përshkohet nga ndjenja të thella. Pikërisht ndjenja të tilla i shtyjnë njerëzit të kërkojnë të vërtetën. Karakteristika kryesore e një të vërtete është qëndrueshmëria e saj, pasi ajo mbrohet nga prova empirike dhe argumenta bindës duke arritur të mbijetojë përballë skepticizmit, kriticizmit apo sulmeve të drejtpërdrejta.
Ndjenjat estetike janë ato ndjenja që i jeton njeriu nga perceptimet e sendeve të bukura, kur i përfytyron drejtpërsëdrejti ose mendon për to.
Ndjenja estetike është një ndjenjë e gëzueshme, që shkakton kënaqësi tek njeriu, sepse sa më shumë të jetë e zhvilluar kjo ndjenjë aq më shumë gjëra të bukura gjen njeriu që i pëlqejnë, që i admiron dhe që janë për të burim gëzimi dhe kënaqësie.
Ndjenjat estetike lindin tek ne nën ndikimin e objekteve apo fenomeneve të realitetit objektiv që na rrethon. Ajo është e zhvilluar në shkallë të ndryshme, në njerëz të ndryshëm në varësi të formimit të tij, kushteve të jetesës, gjëndjes shoqërore, profesionit, mentalitetit etj.
Bota që na rrethon është e pasur me pamje dhe fenomene të shumëllojshme, prandaj edhe ndjenjat estetike të njeriut kanë një shumëllojshmëri.
Burmi kryesor i ndjenjave estetike janë vlerat morale dhe arti, poezia, piktura, skulptura, arkitektura, filmi, drama etj. Por ndjenjat estetike kanë karakter shoqëror pasi e bukura është relative dhe lidhet ngushtë me botkuptimin dhe zhvillimin e shijeve estetike të njerëzve.

 

[Universal]

Kapitulli 10

VULLNETI


Njohuri elementare mbi veprimin e vullnetshëm

Njeriu dallohet nga krijesat e tjera të gjalla pasi ai është një qënie aktive shoqërore..Ai nuk përshtatet me kushtet e ambjentit në mënyrë pasive, por lufton për ta ndryshuar atë dhe për të krijuar një ambjent të ri sipas kërkesave dhe nevojave të tij. Nga pikëpamja psikologjike, këtë ai e realizon me anë të vullnetit.
Veprimtarinë e tij njeriu e kryen në bazë të lëvizjeve të ndryshme, të cilat i ndajmë në dy lloje:
1) Në lëvizje të pavullnetshme, të cilat janë të lindura bashkë me njeriun dhe që kryhen në mënyrë të pavetëdijshme. Si bazë e këtyre lëvizjeve janë reflekset e pakushtëzuara, si të kolliturit, mbyllja e qepallave të syve, mbyllja e syve nga një dritë e fortë, të hequrit e dorës nga një objekt i nxehtë etj. Në këto veprime nuk parashikohet qëllimi i veprimit. Ato shfaqen në mënyrë impulsive dhe automatike.
2) Në lëvizje të vullnetshme, që karakterizohen nga këto cilësi: së pari ato janë gjithnjë të vetëdijshme dhe drejtohen në një qëllim të caktuar; së dyti ato janë aftësi që njeriu i fiton në procesin e të mësuarit dhe të ushtruarit.
Veprimet e vullnetshme nuk janë vetëm ato që shprehen me lëvizje të dukshme. Këto mund të jenë edhe veprime mendore si, p.sh. të vëzhguarit e një fenomeni, të lexuarit, përllogaritja e një sipërfaqeje, zgjidhja e ndonjë problemi etj.
Disa veprime të vullnetshme janë të thjeshta ndërsa disa të tjera të ndërlikuara dhe kërkojnë më tepër angazhim e përpjekje për të mënjanuar vështirësitë apo pengesat që mund të pengojnë arritjen e qëllimit.
Puna është një veprimtari e vullnetshme, në të shfaqet qartë vullneti i njeriut. Ajo gjithnjë lidhet me veprimet e qëllimshme, me njohjen e qëllimit dhe rezultatet e saja.
Në procesin e punës fizike dhe mendore njeriut i duhet të mobilizohet dhe të punojë me tension. Ka raste kur atij i duket se nuk ka më forcë për të punuar më gjatë, por, megjithatë, nën ndikimin e ndjenjës së detyrës dhe bindjeve morale mobilizon të gjitha forcat e veta dhe vazhdon përsëri të punojë.
Pra, vullneti shfaqet kur njeriu has pengesa dhe vështirësi, të cilat njeriu i kapërcen. Pengesat dhe vështirësitë mund të jenë të llojeve të ndryshme si të brendshme ashtu edhe të jashtme, sa objektive aq edhe subjektive. Vullneti lidhet ngushtë me të menduarit, me të folurit, me ndjenjat etj. Me anën e të menduarit njeriu përcakton qëllimin dhe gjen mjetet për arritjen e tij. Para se të fillojë një punë, njeriu mendon se si ta bëjë atë, pse duhet vepruar ashtu, cilat duhet të jenë pasojat e veprimit, çfarë vështirësish mund t'i paraqiten dhe si duhet t'i kapërcejë ato. Pra vullnet është procesi i veprimtarisë së vetëdijshme të njeriut, që karakterizohet nga aftësia për të kapërcyer pengesa dhe vështirësi që dalin në arritjen e qëllimit.
Vullnet formohet gjatë vetë procesit të jetës së njeriut, duke përvetësuar përvojën e brezave të kaluar dhe duke e përsëritur në kushte të ngjashme ose të reja. Vullneti përcaktohet dhe ndryshon në varësi të kushteve historike, marrëdhënieve shoqërore, kushtve të jetesës, botkuptimi, bindjeve etj.

Analiza e veprimeve të vullnetshme

Veprimet e vullnetshme janë të ndërlikuara dhe kalojnë nëpërmjet disa fazave. Këto faza të veprimit të vullnetshëm janë: 1) Faza pregatitore; 2) përcaktimi i qëllimit dhe mjeteve; 3) marrja e vendimit dhe; 4) zbatimi i vendimit. Për të marrë një vendim, njerëzit duhet t'i kenë të qarta nevojat e tyre, të jenë të vetëdijshëm për qëllimet dhe motivet e tyre. Ndodh që njeriu nuk është plotësisht i qartë dhe i vetëdijshëm për nevojat e veta. Një gjëndje të tillë shpirtërore e quajmë joshje ose tërheqje, d.m.th. ne na tërheq diçka, por nuk e ndjejmë me forcë.
Gjatë veprimtarisë sonë, tek ne mund të ketë lindur dëshira për diçka. Dëshira është një shkallë më e lartë se joshja. Këtu qëllimi i pikësynimit është i qartë, por mjetet për realizimin e qëllimeve ende nuk janë të qarta. Njeriu mund të ketë shumë dëshira, mirëpo jo të gjitha realizohen. Dëshirat e realizueshme sjellin nevojën për të gjetur mjetet dhe rrugët për realizimin e tyre. Kështu kalohet nga dëshira në dashje. Në dashje kemi të qartë edhe qëllimin edhe rrugët apo mjetet për realizimin e tij.
Njeriu në kohë të caktuar, ndodhet përpar nxitjeve të ndryshme. Tek ai lindin dëshira dhe dashje të shumta, të cilat shpesh janë të kundërta. Njeriu vihet në një pozitë të tillë, në të cilën duhet të zgjedhë. Pikërisht këtë në psikologji e quajmë luftë motivesh.
Tek njerëzit me vullnet të fortë, në luftën e motiveve fiton më e arsyeshmja, nga e cila ai udhëhiqet në jetë. Pra, gjatë luftës së motiveve njeriu qartëson qëllimin dhe mjetet që do të përdorë për arritjen e tij.
Marrja e vendimi. Pasi të kemi të qartë qëllimin dhe mjetet, kalojmë në marrjen e vendimit, i cili duhet të jetë fryt i një analize të ndërgjegjshme dhe serioze.
Marrja e vendimit përcaktohet nga një seri shkaqesh: nga nevojat, nga situata, nga ndjenjat, nga shkalla e zhvillimit mendor, nga karakteri dhe temperamenti i njeriut, nga ndikimi i të tjerëve nëpërmjet këshillave, propozimeve ose urdhërave.
Njerëzit gjatë jetës mund të marrin vendime të shumta dhe të bukura, por mund të mos bëjnë asgjë për realizimin e tyre. Pra, më i rëndësishëm është zbatimi i vendimit.
Zbatimi i vendimit. Kjo është faza më e rëndësishme në veprimet e vullnetshme. Në këtë fazë shprehet qartë vullneti injeriut. Zbatimi ivendimit në kohën e caktuar ka të bëjë me cilësitë pozitive të vullnetit. Çdo vendim zbatohet me përpjekje të vetëdijshme. Përfundimi me sukses i veprimit realizohet duke mobilizuar vazhdimisht përpjekjet e vullnetshme. Zbtim i vendimit do të thotë ballafaqim praktik real i mundësive të vetes me realitetin dhe kjo duke u mbështetur në mjetet e ndryshme që zotëron njeriu.
Me ndihmën e përpjekjeve të vullnetshme vihet n
aktivitet edhe veprimtaria mendore e njeriut. Në zbatimin e vendimit duket aftësia e vullnetit të njeriut për të udhëhequr vetëveten, për të drejtuar në mënyrë të vetëdijshme sjelljen dhe veprimtarinë e tij ose ndryshe i themi vetëkontroll. Në sajë të një vullneti të fortë e të vendosur, njeriu shndërron natyrë në përputhje me kërkesat dhe nevojat e tij, Krahas kësaj, ai disiplinon dhe revolucionarizon edhe veten dhe sjelljet e tij.
Në fund të zbatimit të vendimit, me anën e të menduarit bëjmë edhe vlersimin e rezultateve.

Shprehitë dhe zakonet

Shprehitë nuk lindin bashkë me njeriun; ato fitohen gjatë jetës. Në jetën e përditshme përsërisim shpesh të njejtin veprim të vullnetshëm. Disa nga këto veprime janë përbërëse të vazhdueshme dhe fizike të aktivitetit. Kështu p.sh. hapim derën, ngjitim shkallët, vishemi, shkruajmë, lexojmë, llogarisim etj.
Nga përvoja e mëparshme dimë që veprimet e përsëritura zbatohen më lehtë dhe më shpejt. Në fillim, kur përvetësojmë një model të ri veprimi, punët kryhen më me vështirësi, kërkohet përqëndrim, i vëmendjes dhe përpjekje të mëdha. Këto më mirë i vëmë re tek fëmijët e vegjël, kur ata mësojnë të flasin, të ecin apo të bëjnë ndonjë gjë tjetër. Por më vonë ata fillojnë t'i kryejnë me lehtësi këto veprime.
Kështu njeriu i rritur nuk bën ndonjë përpjekje të veçantë që të ecë, të shkruajë, të përllogarisë etj. Kjo ndodh sepse veprimet janë fiksuar dhe forcuar d.m.th. janë automatizuar. Dhe është e mjaftueshme vetëm të synojmë t'i bëjmë dhe ato kryhen në mënyrë automatike. Në këtë rast themi se këto veprime u kthyen në shprehi. Pra, shprehi quajmë komponentët e automatizuar të një veprimtarie të vetëdijshme, që formohet si rrjedhim i ushtrimeve të vazhdueshme që bën njeriu në atë veprimtari.
Automatizimi i disa veprimeve arrihet nëpërmjet të ushtruarit dhe shprehet në kryerjen me lehtësi dhe shpejt të veprimeve. Nga ana fiziologjike shprehitë kanë si bazë reflekset e kushtëzuara, që janë organizuar në një sistem ose steriotip dinamik. Në këtë sistem është e mjaftueshme të nxitësh refleksin e parë, që pastaj të vihen në lëvizje të gjitha ato reflekse, që bëjnë pjesë në këtë steriotip.
Shprehitë kanë rëndësi gjatë veprimtarisë së njeriut. Kështu p.sh. kur ecim në rrugë dhe gjatë kësaj kohe diskutojmë, shikojmë rreth e përqark, mendohemi për çështje të ndryshme, Në këtë rast jemi të përqëndruar në diskutim dhe nuk preokupohemi në mënyrë të veçantë për ecjen tonë, sepse ecja është bërë shprehi. Shprehitë nuk e zvogëlojnë asnjëherë veprimtarinë. Përkundrazi ato si komponentë të automatizuar të veprimtarisë e lehtësojnë kryerjen e saj.
Për formimin e shprehive luajnë rol edhe njohuritë. Vazhdimisht ne mësojmë dhe kështu fitojmë shprehi të reja. Në veprimtarinë tonë shprehitë përpunohen në bazë të disa njohurive. Njohuritë e paqarta mbi veprimtarinë që do të kryhet kanë një ndikim negativ mbi shprehitë që formohen. Por kuptohet, asnjë njohje e përsosur e veprimit që do të kryhet, nuk mjafton për të formuar shprehinë konkrete. Përveç kësaj, kërkohet edhe të ushtruarit për formimin e saj. Ushtrimi nuk reduktohet në një përsëritje të thjeshtë të veprimeve.
Ai duhet të krijojë mundësinë e një perfeksionimi të vazhdueshëm të veprimit dhe një bahkërendim të lëvizjeve që e përbëjnë. Për këtë duhet vëmedje në lidhje me përcaktimin e vështirësive dhe mënjanimin e tyre. Gjatë ushtrimit zbulojmë procese, që japin rezultate të mira dhe këto ruhen, regjistrohen, përvetësohen, duke fituar kështu shprehi të reja. Në procesin e ushtrimit arrijmë të mënjanojmë lëvizjet e padobishme dhe të pakësojmë përpjekjet. Kështu, veprimi fillon të kryhet pa vështirësi, më shpejt dhe në mënyrë më ekonomike dhe produktive.
Njeriu gjatë jetës, krahas shprehive, fiton edhe zakone. Zakonet, ashtu si edhe shprehitë, janë elemente të automatizuara të sjelljes. Mirëpo kanë edhe ndryshime. Shprehia është zotësia për të kryer në mënyrë të automatizuar, pa një farë kontrolli special të vetëdijes, këto ose ato komponentë, kurse zakoni është prirja ose nevoja për të kryer këto apo ato akte të automatizuara. P.sh. shprehia e të larit të duarve është zotësia për të kryer këtë proces me shkathtësi dhe në mënyrë auromatike. Zakoni i të larit të duarve, para dhe pas ngrënies së bukës, është nevoja për ta kryer këtë akt në një kohë dhe situatë të caktuar. Moskryerja e këtij akti i sjell njeriut një farë shqetësimi.
Një ndryshim tjetër nd
rmjet shprehive dhe zakoneve është se shprehitë janë gjithmonë të dobishme, sepse formohen me anën e ushtrimeve të bëra me qëllim, kurse zakonet mund të jenë të dobishme dhe të dëmshme.
Zakonet formohen si rezultat i përsëritjeve të thjeshta e të njëpasnjëshme dhe që kërkojnë një farë kohe. E rëndësishme është që të formojmë zakone pozitive dhe të luftojmë qysh në fillim kundër zakoneve negative.


Kapitulli 11

VEPRIMTARIA


Veprimtaria dhe psikika

Veprimtaria është një kërkesë e domosdoshme për jetën e njeriut, pa të cilin ai nuk mund të jetojë. Njeriu ka nevojë të ushqehet, të vishet, të mbathet, të ketë strehë për t'u mbrojtur. Nevojat dhe kërkesat e njeriut janë të shumta e të ndryshme. Këto nevoja dhe kërkesa, ai i plotëson mee anë të punës.
Veprimtaria e njeriut ka karakter shoqëror. Kjo duket që nga zanafilla e historisë njerëzore e në vazhdim. Njerëzit jetonin sëbashku dhe në marrëdhënie me njëri-tjetrin, kjo si një nevojë e domosdoshme për të shkëmbyer të mira materiale, për të mbështetur njëri-tjetrin dhe për të përfituar nga njëri-tjetri në aspekte të ndryshme.
Edhe sot, veprimtaria e secilit varet dhe përcaktohet nga kërkesat e shoqërisë. Veprimtari të shkëputura prej shoqërisë nuk mund të ketë. Një njeri i shkëputur nga shoqëria nuk mund të plotësojë nevojat e kërkesat e shumta që ai ka, ndërsa duke u marrë me një veprimtari të caktuar, që i shërben shoqërisë dhe arrin t'i plotësojë në bashkëpunim me të tjerët, këto kërkesa dhe nevoja.
Gjatë veprimtarisë së tij njeriu kryen lëvizje të shumta, të cilat vinë duke u perfeksionuar. Lëvizjet e veçanta të njeriut gjatë procesit të punës nuk mund t'i quajmë veprimtari. Në përbërjen e veprimtarisë së njeriut, krahas veprimeve të jashtme, bëjnë pjesë edhe proceset e brëndshme psikologjike. Njeriu, zakonisht, kur do të kryej një punë, njihet me kushtet e saj, përgatit në mënyrë mendore planin e realizimit dhe pikësynon arritjen e qëllimit, duke mënjanuar çdo vështirësi që mund t'i dalë përpara gjatë saj
Proceset psikike luajnë një rol jetësor në shërbim të veprimtarisë së njeriut dhe konkretisht të veprimtarisë praktike. Këto i japin mundësi njeriut që të orientohet me ambientin, të përfytyrojë paraprakisht rezultatet e veprimtarive të tij dhe të rregullojë sjelljet e tij në përputhje me përfytyrimet dhe qëllimet që ka. Pra, të gjitha proceset psikike, si ato njohëst, të vullnetshmet, volitive dhe emocionale, zakoonisht nuk lindin të veçuara por si shkak i ndonjë veprimtarie dhe i shërbejnë asaj.
Proceset psikike dalin ose rrjedhin nga veprimtaria dhe janë komponentë të domosdoshëm të saj.
Kështu p.sh. kur jemi duke kryer një punë ose veprim mendor, shpesh kjo përcaktohet nga fakti se sa e kemi kuptuar qëllimin që i kemi vënë vetes, se në ç'shkallë zotërohen njohuritë dhe shprehitë për përfundimin e kësaj veprimtarie, se cilat janë ndje njat tona ndja kësaj detyre dha sa mund t'i drejtojmë veprimet në përputhje me qëllimin që kemi.
Pra, proceset psikike, duke qënë komponentë të domosdoshëm të veprimtarisë, formohen dhe zhvillohen gjatë saj.

 

[Universal]

Kapitulli 12

KARAKTERISTIKAT PSIKOLOGJIKE TË PERSONALITETIT


Njohuri të përgjithshme mbi personalitetin

Psikologjia nuk kufizohet vetëm me studimin e proceseve psikike njohëse, emocinale, të vullnetshme dhe me shqyrtimin e anës psikologjike të veprimtarisë.
Ajo studjon edhe ato veçori të qenësishme dhe të qëndrueshme, që e bëjnë një njeri të dallojë nga njerëzit e tjerë, d.m.th. ato veçori që përcaktojnë personalitetin e tij.
Çdo njeri ka një mori veçorish psikologjike, ka aq shumë lloje veçorish sa nuk mund të gjesh dy njerëz identik me njëri-tjetrin. Nga ana tjetër çdo njeri ka personalitetin e vet, por jo të gjitha veçoritë që ka njeriu dhe jo çdo lloj veçorie përcakton personalitetin e tij.
Personalitetin e përcaktojnë veçoritë psikologjike më të qenësishme dhe më të qëndrueshme. Në kategorinë e veçorive që përcaktojnë personalitetin e njeriut, bëjnë
pjesë bindjet dhe idetë, interesat, aftësitë, temperamenti dhe karakteri. Bindjet, idealet dhe interesat përcaktojnë drejtimin e personalitetit, përcaktojnë se çfarë do, cilat janë dëshirat dhe pikësynimet e njeriut. Aftësitë përcaktojnë se çfarë mundet të bëjë d.m.th. cilat janë mundësitë e tij, kurse karakteri përcakton se kush është ai faktikisht, ç'qëndrim mban ai ndaj vetëvetes, shoqërisë dhe fenomeneve të ndryshme shoqërore.
Njohja e veçorive psikologjike, që përcaktojnë personalitetin ka rëndësi të dorës së parë për të kuptuar psikologjinë e një njeriu në tërësi, sepse veçoritë psikologjike të personalitetit ushtrojnë një ndikim të thellë si në proceset e veçanta psikike, ashtu edhe mbi njëra-tjetrën.
Pra, me personalitet kuptojmë tërësinë e veçorive psikike më të qënësishme dhe të qëndrueshme, që e dallojnë një njeri nga njerëzit e tjerë.
Personaliteti i njeriut formohet si rezultat i jetës që bën njeriu në shoqëri. Bindjet, idelet dhe interesat formohen në procesin e veprimtarisë aktive dhe nën ndikimin e kushteve të jetës dhe të edukatës, në të cilën ndodhet njeriu që në moshën e tij të re. Në këto kushte zhvillohen edhe aftësitë e ndryshme dhe formohet karakteri injeriut. Zhvillimi i gjithanshëm i çdo individi kushtëzohet nga zhvillimi i individëve të tjerë dhe nga zhvillimi i shoqërisë në tërësi, prandaj themi se personaliteti ka natyrë shoqërore. Personalitetin nuk duhet ta ngatërrojmë me individin. Me individ kuptojmë njeriun e veçantë. Ndërsa për të kuptuar personalitetin, duhet të kemi parasysh jo vetëm ato veti që e dallojnë atë nga të tjerët, por edhe ato veti që janë tipike për të gjithë njerëzit, Sa më të qartë ta shohim tek një individ një tipar të përgjithshëm tipik, aq më qartë shprehet personaliteti i tij. Për një njeri themi se ka personalitet, kur ai e ka përcaktuar në mënyrë të vetëdijshme qëndrimin e tij ndaj jetës dhe ka formuar botëkuptimin e tij ndaj saj. Si pasojë e përcaktimit të pozitës ndaj jetës, njerëzit kanë si të themi fizionominë e tyre shpirtërore origjinale, bien në sy për pavarësi në të menduar, për ndjenja të larta, për forcën e vullnetit dhe të pasioneve.
Personaliteti i njeriut lidhet ngushtë me jetën e njeriut në shoqëri, me grupin shoqëror ku ai jeton dhe shkallën e zhvillimit të vetë shoqërisë. Nje grup shoqëror i zhvilluar, antarët e të cilit i bashkon ambicja dhe përpjekja për arritjen e qëllimeve të larta, hap horizonte të gjëra për zhvillimin e personalitetit. Anëtarët e një kolektivi duke qënë të vetëdijshëm që luftojnë për një qëllim madhor, gjejnë në vetëvete forca të pashtershme, të cilat i venë në shërbim të çështjes për të cilën lufton kolektivi. Ky lloj organizimi shoqëror, duke i bashkuar anëtarët e tij në luftën për arritjen e qëllimeve të mëdha, krijon kushte më të favorshme për formimin e bindjeve dhe ideve, për zhvillimin e aftësive dhe për farkëtimin e karakterit pozitiv.
Personaliteti nuk është i lindur, por formohet në procesin e jetës dhe të përpjekjeve që bën njeriu për të njohur botën që e rrethon dhe për ta shndërruar atë sipas kërkesave dhde nevojave të tij. Në këtë proces ai nuk shndërron vetëm botën e jashtme, por shndërron edhe vetëveten, dhe në të njejtën kohë formon edhe personalitetin e tij.

Interesat

Në procesin e jetës, njeriu zgjeron çdo ditë kontaktin me botën që e rrethon, depërton në thelbin e sendeve dhe fenomeneve dhe përcakton se cilat prej tyre kanë rëndësi për jetën. Fill pas përcaktimit të kësaj rëndësie që kanë sendet dhe fenomenet e veçanta, njeriu e drejton vetëdijen mbi to, përpiqet t'i mbajë gjithmonë në fushën e vëzhgimit dhe t'i njohë më thellë ato. Drejtimi dhe përqëndrimi i vazhdueshëm i vetëdijes së njeriut mbi objektet, fenomenet ose mbi fusha të caktuara të veprimtarisë së tij, me qëllim që t'i njohë ato më thellë, quhet interes. Interesat kanë lidhje të ngushta me nevojat, prirjet, ndjenjat dhe vëmendjen, por kanë edhe disa karakteristike, që i dallojnë prej tyre dhe prej fenomeneve të tjera psikike.
Interesat e drejtojnë vëmendjen, perceptimin, kujtesën, dhe të menduarit e njeriut mbi objektet dhe e nxisin atë për veprimtari. Kur njeriu punon me interes e ka më lehtë dhe është më prodhues në punë. Interesat për punë, për lëndë të veçanta mësimore, për artet, shkencën dhe teknikën, e nxisin njeriun për veprimtari dhe në këtë mënyrë pregatisin kushtet për kalimin nga interesat në prirjet. Ndryshimi ndërmjet interesave dhe prirjeve qëndron në faktin se, ndërsa interesat e nxisin njeriun t'i njohë më thellë objektet, prirjet e nxisin atë për t'u marrë vetë me veprimtari. Kështu p.sh. një njeri ka interes për letërsinë dhe ai e ndjek me interes një bisedë ku flitet për të ose e lexon me interes një gazetë ose revistë letrare, por nëse nuk ndjen nevojë për t'u marrë vetë me veprimtari letrare nuk mund të themi se ai ka prirje për letërsi. Interesat ndryshojnë edhe prej vëmendjes. Kemi thënë se me vëmendje kuptojmë të drejtuarit dhe të përqëndruarit e vetëdijes sonë në një ose disa objekte apo fenomene, ndërsa me interes kuptojmë nevojën që ndjejmë për ta drejtuar vetëdijen tonë më tepër në një objekt ose veprimtari se sa në një tjetër.
Interesat kanë lidhje të ngushtë me ndjenjat dhe emocionet.

Llojet dhe cilësitë e interesave

a) Interesat pozitive dhe negative

Vlera e interesave përcaktohet në radhë të parë nga përmbajtja e tyre. Interesat që nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut në dobi të shoqërisë, përfshihen në kategorinë e interesave pozitive, kurse interesat që e nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut në objekte, që s'kanë vlerë për shoqërinë, hyjnë në kategorinë e interesave negative.
Interesat pozitive janë interesat që e nxisin njeriun për të fituar dije dhe për t'i vënë ato në shërbim të shoqërisë. Për të zbuluar vlerën e vërtetë të interesave për të fituar një dije, është e nevojshme të kuptojmë se ç'e shtyn njeriun të fitojë njohuri të gjëra dhe të thella. Njerëzit në përgjithësi i shtyn dëshira për t'u dalluar nga të tjerët ose dëshira për të siguruar një post apo vend të rehatshëm pune që të fitojnë njohuri të caktuara. Ndërsa njeriun me qëllime të larta e shoqëron dëshira për t'i shërbyer një grupimi shoqëror të caktuar ku edhe ai bën pjesë, vendit të tij ose njerëzve në përgjithësi. Pra interesat shoqërore kur vihen mbi interesat personale, paraqesin vlerën më të rëndësishme dhe më të dobishme tek një individ.

b) Interesa të shumanshme dhe të njëanshme

Për zhvillimin e gjithanshëm të personalitetit është e domosdoshme që njeriu të ketë interesa të shumanshme dhe të mos përqëndrohet në një objekt ose në një sferë veprimtarie të ngushtë. Kufizimi i interesave të njeriut në një sferë të ngushtë e zhvillon atë në mënyrë të njëanshme, kufizon horizontin e tij mendor dhe pengon zhvillimin e personalitetit të tij. Zhvillimi i harmonishëm i personalitetit kërkon që njeriu të ketë interesa të shumanshme, por këto interesa të ndryshojnë në aspektin e forcës së tyre.

c) Interesat e qëndrueshme dhe të paqëndrueshme

Në jetë vihen re njerëz me natyrë impulsive, emocionale, të cilët i shfaqin në mënyrë të vrullshme interesat, por pas një farë kohe vihet re se ata e kanë zëvendësuar një interes me një tjetër. Nga kjo kuptohet se qëndrueshmëria e interesave nuk përcaktohet aq shumë nga forca sesa nga nga thellësia dhe lidhjet e ngushta të interesave me vetitë e tjera të personalitetit.
Interesat thelbësore, kur ndryshojnë kushtet, duhet të ndryshojnë, pra duhet gërshetuar qëndrueshmëria e interesave me lëvisshmërinë e tyre në përputhje me kushtet dhe nevojat e shoqërisë.

d) Interesat aktive dhe pasive

Duke u nisur nga fakti se me ç'forcë shfaqen dhe sa e nxisin veprimtarinë njohëse të njeriut, interesat i ndajmë në interesa aktive dhe pasive. Interesat pasive nxisin vëmendjen e pavullnetshme dhe me kaq mbaron roli ityre, kurse interesat aktive bëhen shtytëse të njeriut për veprimtari konkrete.
Interesat pasive mund të kalojnë në aktive ose në të kundërtën, interesat aktive mund të kalojnë në pasive sipas kushteve ku jeton njeriu dhe qëllimeve të tij.
P.sh. nëse njeriun e tërheq letërsia, por ai nuk lexon libra, revist, apo gazeta letrare, në këtë rast kemi të bëjmë me një interes pasiv; dhe nëse atë e tërheq letërsia dhe angazhohet dhe kënaqet duke lexuar për të, këtu kemi të bëjmë me interes aktiv.
Përmbajtja, gjërësia, qëndrueshmëria dhe forca e interesave lidhen ngushtë dhe kushtëzojnë njëra-tjetrën.

Aftësia dhe prirjet

Po të vërejmë në përgjithësi njerëzit në veprimtarinë e tyre jetësore, do të shohim se ata kanë ritme të ndryshme zhvillimi për nga njohuritë dhe rezultatet në punë. Kjo ndodh sepse ata kanë aftësi të ndryshme për një lëm të caktuar veprimtarie.
Aftësi quajmë atë kompleks vetish psikike të personalitetit, që shërben si kusht për të kryer me sukses një punë.
P.sh. për t'u marrë me artet figurative duhet të kesh aftësi për të kapur me sy përpjestimet e objekteve, raportet ndërmjet përmasave të tyre etj. Por kjo cilësi e të parit nuk përbën aftësi nëse e shkëpusim nga aftësitë e përgjithshme të organizmit. Pra, për të patur sukses në një lëm të caktuar veprimtarie është e nevojshme që aftësitë e veçanta të gërshetohen e të lidhen ngushtë me aftësitë e përgjithshme.
Aftësi të përgjithshme quajmë ato që gjejnë zbatim në lëme të ndryshme të veprimtarisë së njeriut. Aftësi të tilla janë p.sh. cilësitë e mëndjes, kujtesa etj.
Baza dhe pikënisja për zhvillimin e aftësive janë dispozitat, veçoritë anatomo-fiziologjike të lindura të njeriut. Dispozitat janë një nga kushtet e domosdoshme për zhvillimin e aftësive, por nuk janë kushti i vetëm. Që dispozitat të kthehen në aftësi duhet që njeriu të rritet në kushte që favorizojnë përvetësimin e njohurive dhe zhvillimin e tij të gjithanshëm, përndryshe dispozitat mbeten vetëm një mundësi ose atrofizohen.
Dispozitat janë një kusht paraprak material për zhvillimin e aftësive, kurse aftësia është mundësia e lindur gjatë punës për ta kryer me sukses një punë. Zhvillimi i aftësive kushtëzohet nga përvetësimi i njohurive, shkathtësive dhe shprehive, të cilat kanë një rëndësi të madhe për zhvillimin e personalitetit.
Kur vëmë re që një njeri merret më shumë me një veprimtari të caktuar, themi se ai ka prirje për këtë lloj veprimtarie. Dhe kjo kushtëzohet nga aftësitë dhe sukseset që ka ai në atë drejtim, të cilat e nxisin më tej për t'u marrë me të dhe e stimulojnë edhe më shumë atë prirje. Por edhe prirjet krijojnë kushte për zhvillimin e aftësive. Prirjet dhe aftësitë kushtëzojnë zhvillimin e njëra-tjetrës, por ndërmjet tyre nuk mund të vëmë shenjë barazie, sepse ndërsa aftësitë janë një kompleks vetish të personalitetit, prirjet shfaqen në formën e nevojës që ndjen njeriu për t'u marrë me një veprimtari të caktuar. Kur tek një njeriu vëmë re një prirje të fortë dhe të qëndrueshme për t'u marrë me një lloj veprimtarie, kjo do të thotë që tek ky njeri ndodhen edhe aftësitë që i përgjigjen kërkesave të kësaj veprimtarie. Por ka edhe raste kur mungojnë aftësitë dhe njeriu priret për t'u marrë me një lloj veprimtarie, duke qënë i shtyrë nga të tjerët ose duke pasur një përshtypje lajthitëse për aftësinë e tij.