Paratë dhe disa kuriozitete interesante për to
nga
Flogerta Driza
Pse arkat e kursimit kanë formën e një derri? Pse monedha quhet monedhë? Preferojmë paratë letër apo kartat e krediteve? Pse monedhat janë të vijëzuara në skaje?
Derri si simbol i arkave të kursimit
Në Priene, Turqia e sotme, një arkë kursimi në
formë derri daton mbi 2,000 vjet më parë. Megjithatë, vetëm nga shekulli i tetëmbëdhjetë është përhapur përdorimi i tyre në formën e një derri. Shumë historianë besojnë se kjo formë rrjedh nga një lojë fjalësh:
pygg ishte një lloj balte që përdorej në Anglinë e vjetër për të bërë vazo dhe pllaka, ku njerëzit vec të tjerash mbanin paratë e tyre. Asonanca (rima) me fjalën “pig” (derr) i shtyu qeramistët anglez në prodhimin masiv të arkave të kursimit në formë derri nga shekulli XIX.
Pecunia (vlera) dhe paga
Në shoqëritë neolitike (8000 p.e.s. – 3000 p.e.s), shkëmbimet e para u zhvilluan me shkëmbime: Unë po të jap një pulë, ti më jep një dele, pa qenë e nevojshme t’i atribuoni një vlerë të saktë objekteve. Por që nga koha e perandorive të lashta Lindore (3000 para Krishtit), me specializimin progresiv të ekonomisë (ata që bënin pëlhura, mbanin bagëti, kultivonin etj), u ndje nevoja për të krijuar njësi të barabarta shkëmbimi për të gjithë. Më të përdorurit, në perëndim, ishin çaji, bagëtia (nga pecus, dele, rrjedh termi “pecunia”) dhe kripa, me të cilën shekuj më vonë paguheshin ushtarët romakë (pra fjala “rrogë”). Sidoqoftë, gradualisht u imponua nevoja për të gjetur mallra të qëndrueshme, që nuk skadonin (prishet), lehtësisht të ndashme dhe të transportueshme. Pas midhjeve, u zgjodhën metalet e çmuara, ai ari dhe argjendi, me të cilat u shkrinë monedhat e para.
Monedhat e para
Monedha bëri debutimin e saj të parë në shekullin VII para Krishtit C. në Lidia (Turqi) ku Mbreti Gyges ktheu monedhën shtetërore në elettro, një aliazh prej ari dhe argjendi e cila vlerësohej në peshë, në madhësi dhe për këtë arsye në vlerë.
Emërtimi ‘Monedhë’
Mirëpo, termi “monedhë” erdhi më vonë: rrjedh nga tempulli i Juno Moneta, selia e nenexhikut të parë të Romës. U quajt në këtë mënyrë sepse pasi u ndërtuar në 390 a.C. patat, të shenjta për perëndeshën, me zënkat e tyre paralajmëruan popullatën për sulmin e natës të Gauls në Campidoglio. Moneta rrjedh nga fjala latine monere, “ammonitrice”.
Taksat dhe Monedhat
Sipas Charles Goodhart, nga Universiteti i Ekonomisë në Londër, paratë ishin një shpikje e shtetit: me paratë, të ardhurat dhe shpenzimet u bënë të matshme dhe të krahasueshme midis disa njerëzve, sepse qeveria garantonte peshë të njëjtë për të gjitha monedhat. Ndaj u bë më e lehtë vendosja e taksave.
Të shkretët ju po humbët lekët në lavatriçe
Kartëmonedha amerikane me vlerën më të lartë është ajo e 10,000 dollarëve, e krijuar në 1945: përfaqëson Salmon P. Chase, sekretar i thesarit amerikan në kohën e Lincoln-it. Në vitin 1969 u hoq nga qarkullimi, sot llogaritet se ka të tilla vërdall ende 336 copë.
Rrënja e gjithë të këqijave
Njësi matëse e mallkuar: me 30 prej këtyre monedhave Juda tradhtoi Jezusin. Kjo shumë ishin paga mujore e një punëtori në ato kohë.
Medalistët
Monedhat metalike më të përdorura u krijuan nga medalistët, të njohura vetëm nga numizmatistët (farkëtarët e monedhave dikur). Pavarësisht përdorimit të gjerë të veprave të tyre. Për të vizatuar monedhën 1 qindarkëshe me Abraham Lincoln-in më lart (e përhapur në Sh.B.A) rezultoi fitimtues David Brenner.
ATM-të/ Bankomatet
Ka më shumë se 1.6 milion ATM në të gjithë botën. Ekziston edhe një në Antarktidë. E Premtja është dita kur ATM-të frekuentohen më shumë (kudo, jo vetëm në Polin e Jugut).
Newton-i, shpikësi i knurled
Shikoni pak me vëmendje: monedhat dhe kartmonedhat tuaja janë të vijëzuara në skajet e tyre (procesi njihet si knurled), por deri në vitet 1600 skajet ishin të lëmuara. Ishte Isaac Newton-i ai që shpiku vijëzimin e monedhave për të shmangur të ashtuquajturën krasitje. Proces shumë i njohur kur monedhat
bëheshin prej metaleve të çmuara. Përveç monedhave të zakonshme të bakrit, u sistemuan edhe monedhat e argjendit dhe ato të arit (luleshitës, dukate, kurora, mburoja etj.). Mashtruesit e dikurshëm përdornin ‘krasitjen’ për të paraqitur një grimë metali të çmuar nëpër skajet e monedhës sikur monedha e argjendit të ishte prej ari, dhe pastaj e rishisnin monedhën e modifikuar. Me vjëzimin e monedhës u shmang ky problem.
Para plastike
Islandezët përdorin karta krediti dhe karta debiti më shumë se çdo vend tjetër në botë. 70% e të gjitha pagesave në Islandë bëhen me karta “plastike”, krahasuar me 39% në Amerikën e Veriut dhe 17% në Itali.
Privilegj Mbretëror
Mbretëresha Elizabeta II mban rekordin si fytyra më shumë e shfaqur në monedha sesa çdo person tjetër në histori. Portreti i saj është shtypur në monedhat e më shumë se 30 vendeve të ndryshme.
