Hulumtimi i një gruaje për një këngë popullore gati të harruar zbuloi se ajo kishte një origjinë të lashtë që shkonte pas në kohë tek besimet fetare të epokës së gurit duke shkuar përtej ndasive rajonale.
Radoje ose Stojan – siç ishte i njohur në Bullgari, e zuri gjumi ndërsa ruante delet e tij një natë në një kodër në Evropën juglindore. Ndërsa fjeti, diçka e tmerrshme i ndodhi.
Ajo që ndodhi varet saktësisht nga cili keni pyetur dhe ku, të paktën dikur. Për qindra vjet, përralla profetike e Radojes u këndua nga Sllovakia në veri deri në Maqedoninë e Veriut në jug.
Gati 100 variacione dihet se kanë ekzistuar nëpër mijëra kilometra, por narracioni thelbësor mbetet i njëjtë: tre gra ia prenë zemrën nga kraharori i të riut dhe e hëngrën, duke e kthyer detin dhe qiellin e kuq me gjakun e tij.
“Sot, ‘Bariu i gllabëruar’ këndohet vetëm nga një pjesë e vogël e komuniteteve në Malin e Zi verior, zhdukja e saj nga fama në rajon një nënprodukt i globalizmit të kulturës,” tha Svetlana Kalezic-Radonjic, asistent profesore e letërsisë për fëmijë në Universitetin e Malit të Zi .
“Kur çdo fshat ka internet, TV dhe çdo fëmijë dëgjon muzikë pop, unë mendoj se bota e vjetër po zhduket,” shtoi Kalezic-Radonjic për BIRN.
Kalezic-Radonjic është autore e një analize strukturore 18 mujore të “Bariut të gllabëruar” – duke dëgjuar dhjetëra versione të regjistruara për të gjurmuar origjinën e saj, dhe gjetjet e saj janë botuar në Kontekst, një revistë akademike e specializuar në letërsinë maqedonase.
Kurioziteti i saj u nxit nga një vërejtje në artikullin shkencor të një kolegu – i cili nënvizonte se ndërsa tekstet e “Bariut të gllabëruar,” ishin makabre melodia ishte një vals i lezetshëm.
Por, ndërsa përzierja e çuditshme e fjalëve dhe muzikës ishte pikënisja e saj, në përfundim të hulumtimit Kalezic-Radonjic kuptoi se, me zhdukjen e këngës, bota po humbte më tepër se një melodi gazmore.
Festë apo paralajmërim?
Larg të qenit thjesht një histori tmerri mesjetar, lirika është dëshmi e besimeve të lashta fetare, trashëgimia e së cilës vazhdon edhe sot e kësaj dite. Megjithëse historia e tre grave që hanë zemrën e një djali në gjumë shihet si një paralajmërim i koduar në lidhje me rreziqet e fuqisë femërore të pakontrolluar, rrënjët e saj janë në të vërtetë në festimin e energjisë femërore.
Kalezic-Radonjic konstatoi se një nga të dhënat për origjinën e këngës ishte rrethana në të cilat këndohej tradicionalisht: në Bullgari, në pagëzime; në Bosnjë, gjatë korrjeve në formën e një vallëzimi tradicional kolo; në Kroaci, në kohën e gjumit të fëmijëve dhe në prag të festës së Gjon Pagëzorit.
“Kjo këngë është në të vërtetë për një ngjarje të gëzueshme, për këmbënguljen kokëfortë të jetës, e cila rinovohet pas vdekjes,” shkroi ajo në Kontekst.
Por, si përfundoi një këngë që nisi si festë e jetës, në një lirikë kaq të etur për gjak?
Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, Kalezic-Radonjic duhet të zbulonte se si kënga kishte evoluar me kalimin e kohës. Aty filloi puna e saj si hulumtuese.
Në kulmin e popullaritetit të saj, kënga ‘Bariu i gllabëruar’ u këndua në një hapsirë prej më shumë se 1.000 kilometrash katrorë. Si të gjitha këngët popullore, ato u kaluan gojë me gojë nga qyteti në qytet. Çdo këngëtar që kontribuojë në shtegtimin e saj, e ndryshoi atë pak, derisa, qindra kilometra larg, dolën në treg versione të dallueshme.
Ishte ky evolucion organik që shpjegon sesi kjo lirikë e errët e gjeti veten të kënduar me një melodi kaq të këndshme, Kalezic-Radonjic tha: “Meloditë udhëtonin në të gjithë botën, dhe nëse dikush i pëlqente një melodi nuk ishte problem ta bashkëngjiste atë në një këngë krejt tjetër ”.
Duke kërkuar tekstet e versioneve të regjistruara nga folkloristët, Kalezic-Radonjic identifikoi elemente të përbashkëta. Sa më i zakonshëm një element, aq më shumë ka të ngjarë të lidhej me versionin origjinal sesa të ishte një mutacion i mëvonshëm.
“Ishte shumë interesante për mua se si ato shtresa të ndryshme, si sedimenti në një shkëmb, mund të vërehen nëse i kushtoni vëmendjen tuaj tekstit mjaft gjatë,” kujtoi ajo. “Kuptova që pjesa më e vjetër e këngës ishte për adhurimin e Hënës dhe pjesa më e re ishin shtrigat.”
Cikli i përhershëm i hënës
Adhurimi i hënës ishte një pjesë integrale e besimit pagan sllav, i cili doli shumë më këmbëngulës sesa kushërinjtë e tij politeistë diku gjetkë në Evropë. Kalezic-Radonjic vuri në dukje se deri në vitin 1452, kisha e krishterë kroate ende e ndjeu të nevojshme t’i ndalojë adhuruesit e saj t’i përkulen diellit dhe në hënës.
Për njeriun neolitik, hëna ishte një pararojë e pjellorisë dhe si e tillë adhurohej si një hyjni. Ky besim nuk ishte pa baza. Një studim i vitit 1981 në Nju Jork me 140,000 lindje të gjalla, gjeti “prova se besimet folklorike mbi ndikimin e hënës në fertilitet, të cilat gjehen në shumë shoqëri mund të kenë një bazë faktike.”
Kalezic-Radonjic sqaroi se paraardhësit tanë gjetën ngushëllim kundër pashmangshmërisë së vdekjes në ciklin e përhershëm të hënës, për të lindur si një gjysmëhënës, duke u rritur në madhësinë e plotë dhe më pas duke u zhdukur para se të rilindin përsëri si një fije drite në qiellin e natës.
“Vrasja e mjerë e ‘Bariut të gllabëruar’ ishte në të vërtetë një shndërrim kulturor i cikleve të hënës. Këto cikle ishin nga ana tjetër një metaforë fetare për menstruacionet dhe domosdoshmërinë e “vdekjes” së farës, në mënyrë që të sigurojë rilindjen e saj,” tha ajo, së bashku me rotacionin e të lashtave dhe stinët.
Evolucioni i metaforës ishte një produkt i të njëjtave forca që çuan në zhdukjen eventuale të këngës. Origjina e saj shpirtërore shtrihet në një fe para-kristiane që e pa botën në termat e dualitetit – jetë dhe vdekje; mashkull dhe femër; nata dhe dita; dimër dhe verë.
Në ato besime të lashta, të dyja gjysmat e të plotës vlerësoheshin, respektoheshin dhe madje frikësonin. Kjo frikë dhe respekt sipas Kalezic-Radonjic shtrihej dhe tek gratë. Replikimet e hershme të këngës ishin një vlerësim shpirtëror i fuqisë së jashtëzakonshme të energjisë femërore.
Lidhja shpirtërore e humbur
Një studiuese e letërsisë për fëmijë, Kalezic-Radonjic tha se në përrallat e hershme kishte një vetëdije të qartë se kjo fuqi, si gjithë fuqitë, mund të përfshijë të mirën apo të keqen.
“Por në Iluminizëm, ne e ndryshuam atë sepse donim të besonim që materniteti duhet të ishte gjithnjë pozitiv,” tha ajo, duke përmendur që personazhi i Mbretëreshës së Keqe ishte fillimisht nëna biologjike e Borëbardhës deri sa vëllezërit Grimm e manipuluan përrallën.
Ndërsa versionet e hershme të ‘Bariut të gllabëruar’ pranuan fuqinë e tmerrshme të feminitetit, versionet e mëvonshme e përçmuan atë.
“Nuk ishte më për të adhuruar fuqinë femërore. Ishte për të pranuar që ekziston fuqia, por që nuk është pozitive, se është diçka që mund të shkatërrojë fuqinë mashkullore, “tha ajo.
“Thelbi i kësaj kënge është më i vjetër se kultura patriarkale, por shtresat e saj ndryshuan në përputhje me kohën në të cilën shfaqeshin.”
Zhdukja afërsisht totale e ‘Bariut të gllabëruar’ është vetëm një shenjë e kohërave, tha Kalezic-Radonjic. Nuk ka vend për të në shoqëritë që nuk kanë më një lidhje shpirtërore me ritmet e botës natyrore.
“Tani ne jemi të gjithë pjesë e një fshati global që beson vetëm në një zot me dy fytyra, si Janus: paratë dhe fuqia.”
*
Jack Davies / BIRN, Beograd
Radoje ose Stojan – siç ishte i njohur në Bullgari, e zuri gjumi ndërsa ruante delet e tij një natë në një kodër në Evropën juglindore. Ndërsa fjeti, diçka e tmerrshme i ndodhi.
Ajo që ndodhi varet saktësisht nga cili keni pyetur dhe ku, të paktën dikur. Për qindra vjet, përralla profetike e Radojes u këndua nga Sllovakia në veri deri në Maqedoninë e Veriut në jug.
Gati 100 variacione dihet se kanë ekzistuar nëpër mijëra kilometra, por narracioni thelbësor mbetet i njëjtë: tre gra ia prenë zemrën nga kraharori i të riut dhe e hëngrën, duke e kthyer detin dhe qiellin e kuq me gjakun e tij.
“Sot, ‘Bariu i gllabëruar’ këndohet vetëm nga një pjesë e vogël e komuniteteve në Malin e Zi verior, zhdukja e saj nga fama në rajon një nënprodukt i globalizmit të kulturës,” tha Svetlana Kalezic-Radonjic, asistent profesore e letërsisë për fëmijë në Universitetin e Malit të Zi .
“Kur çdo fshat ka internet, TV dhe çdo fëmijë dëgjon muzikë pop, unë mendoj se bota e vjetër po zhduket,” shtoi Kalezic-Radonjic për BIRN.
Kalezic-Radonjic është autore e një analize strukturore 18 mujore të “Bariut të gllabëruar” – duke dëgjuar dhjetëra versione të regjistruara për të gjurmuar origjinën e saj, dhe gjetjet e saj janë botuar në Kontekst, një revistë akademike e specializuar në letërsinë maqedonase.
Kurioziteti i saj u nxit nga një vërejtje në artikullin shkencor të një kolegu – i cili nënvizonte se ndërsa tekstet e “Bariut të gllabëruar,” ishin makabre melodia ishte një vals i lezetshëm.
Por, ndërsa përzierja e çuditshme e fjalëve dhe muzikës ishte pikënisja e saj, në përfundim të hulumtimit Kalezic-Radonjic kuptoi se, me zhdukjen e këngës, bota po humbte më tepër se një melodi gazmore.
Festë apo paralajmërim?
Larg të qenit thjesht një histori tmerri mesjetar, lirika është dëshmi e besimeve të lashta fetare, trashëgimia e së cilës vazhdon edhe sot e kësaj dite. Megjithëse historia e tre grave që hanë zemrën e një djali në gjumë shihet si një paralajmërim i koduar në lidhje me rreziqet e fuqisë femërore të pakontrolluar, rrënjët e saj janë në të vërtetë në festimin e energjisë femërore.
Kalezic-Radonjic konstatoi se një nga të dhënat për origjinën e këngës ishte rrethana në të cilat këndohej tradicionalisht: në Bullgari, në pagëzime; në Bosnjë, gjatë korrjeve në formën e një vallëzimi tradicional kolo; në Kroaci, në kohën e gjumit të fëmijëve dhe në prag të festës së Gjon Pagëzorit.
“Kjo këngë është në të vërtetë për një ngjarje të gëzueshme, për këmbënguljen kokëfortë të jetës, e cila rinovohet pas vdekjes,” shkroi ajo në Kontekst.
Por, si përfundoi një këngë që nisi si festë e jetës, në një lirikë kaq të etur për gjak?
Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, Kalezic-Radonjic duhet të zbulonte se si kënga kishte evoluar me kalimin e kohës. Aty filloi puna e saj si hulumtuese.
Në kulmin e popullaritetit të saj, kënga ‘Bariu i gllabëruar’ u këndua në një hapsirë prej më shumë se 1.000 kilometrash katrorë. Si të gjitha këngët popullore, ato u kaluan gojë me gojë nga qyteti në qytet. Çdo këngëtar që kontribuojë në shtegtimin e saj, e ndryshoi atë pak, derisa, qindra kilometra larg, dolën në treg versione të dallueshme.
Ishte ky evolucion organik që shpjegon sesi kjo lirikë e errët e gjeti veten të kënduar me një melodi kaq të këndshme, Kalezic-Radonjic tha: “Meloditë udhëtonin në të gjithë botën, dhe nëse dikush i pëlqente një melodi nuk ishte problem ta bashkëngjiste atë në një këngë krejt tjetër ”.
Duke kërkuar tekstet e versioneve të regjistruara nga folkloristët, Kalezic-Radonjic identifikoi elemente të përbashkëta. Sa më i zakonshëm një element, aq më shumë ka të ngjarë të lidhej me versionin origjinal sesa të ishte një mutacion i mëvonshëm.
“Ishte shumë interesante për mua se si ato shtresa të ndryshme, si sedimenti në një shkëmb, mund të vërehen nëse i kushtoni vëmendjen tuaj tekstit mjaft gjatë,” kujtoi ajo. “Kuptova që pjesa më e vjetër e këngës ishte për adhurimin e Hënës dhe pjesa më e re ishin shtrigat.”
Cikli i përhershëm i hënës
Adhurimi i hënës ishte një pjesë integrale e besimit pagan sllav, i cili doli shumë më këmbëngulës sesa kushërinjtë e tij politeistë diku gjetkë në Evropë. Kalezic-Radonjic vuri në dukje se deri në vitin 1452, kisha e krishterë kroate ende e ndjeu të nevojshme t’i ndalojë adhuruesit e saj t’i përkulen diellit dhe në hënës.
Për njeriun neolitik, hëna ishte një pararojë e pjellorisë dhe si e tillë adhurohej si një hyjni. Ky besim nuk ishte pa baza. Një studim i vitit 1981 në Nju Jork me 140,000 lindje të gjalla, gjeti “prova se besimet folklorike mbi ndikimin e hënës në fertilitet, të cilat gjehen në shumë shoqëri mund të kenë një bazë faktike.”
Kalezic-Radonjic sqaroi se paraardhësit tanë gjetën ngushëllim kundër pashmangshmërisë së vdekjes në ciklin e përhershëm të hënës, për të lindur si një gjysmëhënës, duke u rritur në madhësinë e plotë dhe më pas duke u zhdukur para se të rilindin përsëri si një fije drite në qiellin e natës.
“Vrasja e mjerë e ‘Bariut të gllabëruar’ ishte në të vërtetë një shndërrim kulturor i cikleve të hënës. Këto cikle ishin nga ana tjetër një metaforë fetare për menstruacionet dhe domosdoshmërinë e “vdekjes” së farës, në mënyrë që të sigurojë rilindjen e saj,” tha ajo, së bashku me rotacionin e të lashtave dhe stinët.
Evolucioni i metaforës ishte një produkt i të njëjtave forca që çuan në zhdukjen eventuale të këngës. Origjina e saj shpirtërore shtrihet në një fe para-kristiane që e pa botën në termat e dualitetit – jetë dhe vdekje; mashkull dhe femër; nata dhe dita; dimër dhe verë.
Në ato besime të lashta, të dyja gjysmat e të plotës vlerësoheshin, respektoheshin dhe madje frikësonin. Kjo frikë dhe respekt sipas Kalezic-Radonjic shtrihej dhe tek gratë. Replikimet e hershme të këngës ishin një vlerësim shpirtëror i fuqisë së jashtëzakonshme të energjisë femërore.
Lidhja shpirtërore e humbur
Një studiuese e letërsisë për fëmijë, Kalezic-Radonjic tha se në përrallat e hershme kishte një vetëdije të qartë se kjo fuqi, si gjithë fuqitë, mund të përfshijë të mirën apo të keqen.
“Por në Iluminizëm, ne e ndryshuam atë sepse donim të besonim që materniteti duhet të ishte gjithnjë pozitiv,” tha ajo, duke përmendur që personazhi i Mbretëreshës së Keqe ishte fillimisht nëna biologjike e Borëbardhës deri sa vëllezërit Grimm e manipuluan përrallën.
Ndërsa versionet e hershme të ‘Bariut të gllabëruar’ pranuan fuqinë e tmerrshme të feminitetit, versionet e mëvonshme e përçmuan atë.
“Nuk ishte më për të adhuruar fuqinë femërore. Ishte për të pranuar që ekziston fuqia, por që nuk është pozitive, se është diçka që mund të shkatërrojë fuqinë mashkullore, “tha ajo.
“Thelbi i kësaj kënge është më i vjetër se kultura patriarkale, por shtresat e saj ndryshuan në përputhje me kohën në të cilën shfaqeshin.”
Zhdukja afërsisht totale e ‘Bariut të gllabëruar’ është vetëm një shenjë e kohërave, tha Kalezic-Radonjic. Nuk ka vend për të në shoqëritë që nuk kanë më një lidhje shpirtërore me ritmet e botës natyrore.
“Tani ne jemi të gjithë pjesë e një fshati global që beson vetëm në një zot me dy fytyra, si Janus: paratë dhe fuqia.”
*
Jack Davies / BIRN, Beograd
