Mihal Gjergji
Në udhëtimet e mia larg vendit, atdheun e ngarkoj brenda shpirtit. Ndryshe jam pa peshë, pa orbitë, pa origjinë. E kudo gjej diçka shqiptare; nga dora e arkitektëve në veprat e artit, tek gjaku i mbretërve dhe perandorëve, nga lavdia e luftëtarëve shekull pas shekulli. Shqipëria jonë, e bekuara e zotit, si një unazë floriri qëndisur me diamante të çmuara, ka mbetur pa Kryezotin e saj dhe vërtitet në dorën e sundimtarit të radhës të Evropës së lodhur nga luftërat e të plakur nga intrigat.
“Kush ka parë Asllan Alinë
Në atë të shkretë Janinë?…”
Ndalova disa çaste në jug të Janinës, rreth 15 km larg. Përballë lartësohen si karakolle të paprekshme Bezhani i sipërm dhe ai i poshtëm (“O Bezhan përmbi Janinë/ jeshe istikam i mirë/ treqind topa një të shtirë/ bien gjylet me zinxhirë“).
Viti 1912. Perandoria osmane jetonte ditët e rrënimit të saj. Nga mesi i tetorit 1912 deri në fillim të marsit 1913, pikërisht këtu u zhvilluan luftime të përgjakshme mes trupave pushtuese greke dhe armatës (III) osmane. Kjo e fundit përbëhej në masë dërrmuese nga luftëtarë shqiptarë dhe një pakicë turqish të shërbimit të detyruar ushtarak. Le të themi se ishte një aleancë e detyruar turko-shqiptare. Fundi i kësaj beteje dihet. Dy nga katër prefekturat e vilajetit, Janina dhe Preveza, ranë nën pushtetin e barbarëve grekë.
Emrat e luftëtarëve të shquar, kryesisht të Labërisë kanë mbetur në harresë. Po eshtrat e tyre? Asnjë memorial nderimi. Qeveria e Vlorës ishte e pafuqishme për të zotëruar dhe mbrojtur territoret shqiptare.
Tashmë, Janina ka rreth 70.000 banorë, por shumë pak shqiptarë. Ata u vranë, u përndoqën, u shkëmbyen me ortodoksët e Anadollit… Janina jonë e bukur, qendra e madhe dhe më e zhvilluar e Shqipërisë së jugut. Tashmë ngjason me një oaz të blertë me oksigjenin e bollshëm për të ushqyer trurin e padronëve të rinj.
Sa herë që kaloj, doemos ndaloj në Janinë, kam vizituar rrethinat e kalasë dhe jam futur brenda ambjenteve të saj. E gjithmonë ndjehem si në ëndërr. Pres të më urojë mirëseardhjen bashkëqytetari im i padukshëm, por edhe i kudogjëndur. Hija e tij lëviz në lartësinë e bedenave, me shikimin tutje, andej nga priste t’i vinte e keqja: nga gryka e Mecovës, Livadhjaja, nga qyteti i bukur i Pargës, nga porti i Prevezës, nga lartësitë e Zagorisë ku zbrisnin kapedanët trima, nga…
Në thellësi të bodrumeve plot lagështirë, si brenda një arkivoli, janë varrosur mijëra të pathëna, psherëtimat e shpirtrave të mbytur nga hakmarrja dhe dëshpërimi, brengat e tyre pa fund. Akoma s’është gjetur një masë për të përcaktuar thellësinë e dashurisë apo forcën e urrejtjes. Rraca njerëzore endet mes tyre në rrugën e gjatë e të pakthyeshme.
Brenda Janinës marrin frymë të dyja, tamam si brenda një mushkërie gjigande. Gjoli i kaltër shërbente si pasqyrë, ku shikonin shëmbëlltrën e tyre të përmbysur kokëposhtë, kalimtarët apo të ftuarit e Vezirit. Brenda këtij gjoli përfundoi edhe Frosina bukuroshe, sikurse femra të tjera që prishnin qetësinë e sundimtarit. Matanë ujdhesës, vrasësit i hapën varrin. Tashmë, pjesa e boshatisur e tij, vazhdon të mbushet nga shenjtëria e eshtrave të Pashait, që çajnë nga reumatizma e pritjes, ndërsa koka e prerë, që nga kamarja e turpit vazhdon të tundet si të zgjohet nga një ëndërr e frikshme.
Bashkë me Aliun, seperatistin më të madh të perandorisë, ra edhe pashallëku. Ai vdes çdo 22 Janar, dhe rilind përsëri të nesërmen. Janina dhe Veziri zulmëmadh i japin jetë njeri-tjetrit.
Përballë kalasë një shitore tregton relikte të dikurshme apo imitime të tyre; çibuqe dhe cigarishte qëndisur me kokën e pashait, foto luftëtarësh sipër kuajve, pamje të dikurshme të qytetit etj. Nga fjalët e kursyera të shitëses bukuroshe mësova se ishte arvanite nga Paramithia, flokverdhë dhe sykaltër, një bocet i vogël apo Vasiliqi në miniaturë.
E pyeta për këtë të fundit. Fytyra ju mbush me dritë, e në vend të fjalëve ngiti supet. (Dinakëria helene zgjedh njeriun për të futur duart në arkivin e mesjetës dhe për të servirur çfarë i duhet.) Krah saj, një grua me shami të bardhë dhe fytyrën lyer si me gërqele, sinonimi i skllaves brenda oborrit, afron një tepsi të bakërrtë dhe enë të tjera rreth saj. M’u kujtua tepsia e pushtetit në Tiranë dhe përfytyrova kaçakët e dikurshëm mjekërzinj, me pisqollat në duar dhe kamat e mprehta në brez, teksa rendin sipër kuajve të hazdisur për të mbledhur taksat fshat më fshat.
Tepelena ka rritur luftëtarë të shquar, por s’mundi ta ringjallte Aliun. Dekadat e fundit ëndërrtarë të shumtë kanë arritur të bëhen bejlerbej apo koçibashë të sundimtarëve, vetëm kaq. Njoh prej tyre modelet më të këqia. Me sytë e mavijosur nga mëkatet dhe nofullat e shtembruara nga urrejtja përtypin gjakun dhe djersën e turmave mjerane, ndërsa me duart e pista nënshkruajnë urdhra ndëshkimi për kundërshtarët; çvlerësimin e tyre publik, pushimin nga puna, trasferimin në skajet e largëta të perandorisë, rrënimin ekonomik etj. Ngaqë Shqipëria është e vogël, duken të mëdhenj, por s’janë veçse anonimë, hije zvarritëse të atyre që u shërbejnë përunjësisht.
Flamuri
Sa të bukur e kemi flamurin kombëtar, më madhështorin ndër kombet e botës. Shqiponja, ky shpend krenar, me shikimin e mprehtë dhe të largët, si një nënë e mirë ruan gjakun e bijve të vet.
Ja, për këtë po flisnim para disa kohësh me një mikun tim shqiptar, me orIgjinë nga Paramithia e banim në një nga rajonet (qarqet) e qytetit të New Yorkut. U ulëm në një nga baret e Queens (Kuinsit) populluar me qytetarë të shumë hebrej. Një fëmijë në shoqërinë e prindërve të tij lëvizte me karrocën e zbukuruar, e si të ishte një makinë e trupit diplomatik, në krahun e djathtë një flamur i vogël, si për t’u thënë të tjerëve; ‘unë jam amerikan’.
Kujdes! Fuqia e shtetit, dora e tij e zgjatur drejt qytetarit, edhe mburojë njëkohësisht.
Kundroja flamurin dhe mendoja domethënien e tij; yje të zbritur mbi qiellin e Amerikës, rrugët e bardha të paqes mes shiritave të gjakut. Ndërsa ne e kemi ndryshe; gjak, vetëm gjak dhe shqiponja që bën roje, sepse s’kemi gjetur paqe asnjëherë. Vlerat e qytetarit, të artistit, politikanit, shtetarit,diplomatit maten me kontributet e tij në raport me kombin. Edhe tradhtia matet me dëmin që i shkaktojmë atdheut. Koha na vendos damkën në ballë, apo festen sipas kokës. Larg atdheut, eshte flamuri që e zëvëndëson atë, eshte shtrojë dhe mburojë, djepi dhe varri, eshte një copë Shqipërie.
Një ditë shikoja faqen e fb të një mikut tim (kryetar i një partie në njërin nga qytetet jugore), kishte publikuar një foto. Pas krahëve, në krye të murit kishte vendosur foton e kryetarit të partisë në qëndër. Sa keq më erdhi. Nëse Ismail Qemali s’ia mbushte syrin, mund të vendoste Skënderbeun, e për të mos shkuar larg në kohë, fare pranë ishte Ali Pashë Tepelena.
Mjafton të hidhni një sy simbolit kombëtar. Shqiponja ka vetëm një lutje; mos më zbrisni nga flamuri!
Kalaja e Rodonit
Pas krahēve të mi eshte Kalaja e Rodonit. Princi Karl Topia dëshironte ta kthente në kantier detar gjirin mes kodrave e buzë detit, por s’mundi. Skënderbeu ndërtoi një kala (1452). I druhej dinakërisë së Venedikut dhe hakmarrjes osmane.
Jo larg eshte një kishë e kahershme, ndërsa pak kilometra matanë, hija e një minareje zvarritet si skelet sulltani. Më shumë se te mbështetja prej krishtërimit, Kryezoti ynë besonte te fuqia e shpatës dhe besëlidhja e arbrit.
Tashmë, kësaj kodre piktoreske dhe rrethinave u kanë shtrirë kthetrat e tyre sivëllezërit e Hamza Kastriotit. Vetëm lavdinë e dikurshme s’mund ta grabisin dot. Ju s’mund ti ndjeni, por unë dëgjoj rënkimin e kalasë dhe zërat e bedenave;
Cili princ do ta bëjë besëlidhjen e re,
në ç’qytet,
në ç’kështjellë?
Gjëmo, o det, gjëmo…
Jo vetëm Princesha Vojsavë,
edhe tradhtia ka pjellë!
Përmeti, qyteti i trëndafilave të përgjakur
Projektuar si një model parajse, Përmeti ose qyteti i trëndafilave, i shquar për bujari e mikpritje, mban të varura si medalione gravurat e plagëve të tij. Kohë pas kohe i përndjekur dhe i përgjakur.
Ndaloni një çast në brigjet e Vjosës, dëgjoni rënkimin e lumit të trazuar. Aty do ndjeni se si frymojnë mushkëritë e Frashallinjve bashkë me stërkalat e valëve. “Tre vëllezërit Frashëri/ Sa për tre Tomorrë/ Në tre kontinente/ Shkelin për një Vlorë”.
Do dëgjoni edhe rënkimin e të martirizuarit nga kryqtarët e ordodoksisë fqinje, At Stath Melani, i cili meritoi vlerësimet e larta të Fan Stilian Nolit.
S’besoj se ka shqiptarë, i cili të mos ketë dëgjuar vajtimin e klarinetës së Laver Bariut, shoqëruar me zërin-violinë të Vaskë Currit. Brenda atij pikëllimi ka ngarkuar dhimbjen e një rrace të tërë, e njerëzve të gjakut, doemos edhe të dheut që e mban në prehërin e tij…
Në të majtë lartësohet Trebeshina, muza e Lame Kodrës, djathtas Nemërçka me malet e tjera. Mes tyre lugina dhe krahinat e shtrira krah njera-tjetrës (Mezhgorani, Këlcyra, Malëshova, Dëshnica, Çarçova, Frashëri…etj).
Natyrë piktoreske, që të josh e të çlodh, sikur një dorë mjeshtri ka përzgjedhur ngjyrat dhe ka hedhur në telajo imazhet e një ëndrre të bukur.
Ja, këtu ka lindur historiani Nuri Dragoi, i njohur për disa nga veprat e tij, e për të cilat guxuan ta kryqëzojnë, sigurisht jo në moshën e Krishtit (“Shqiptarët dhe Grekët”, “Rreziku i shkombtarizimit”, “Eshtrat që akuzojnë”), mandej i është kushtuar tërësisht Përmetit, qytetit dhe krahinave përreth, pra, një treve të Toskërisë. Po cilat “tabu” ka guxuar të prekë autori në fjalë? Pushtuesit që zëvëndësojnë njeri-tjetrin, barbarët që djegin shtëpi, shkretojnë fshatra, presin koka fëmijësh, përdhunojnë gra, puset e ujit i mbushin me kufomat e viktimave të pafajshme, çvarrosin dhe tregtojnë eshtrat tona stërgjyshore.
Në kohën tonë, s’është bërë e mundur të ndërtohet asnjë parajsë tokësore. Ende jo! E dini pse? Sepse bashkëbiseduesi që keni përballë, ai që keni pranuar mbi krye, atë që keni zgjedhur si bashkëudhëtar, gjithmonë është me maskë, rrallë ndodh të jetë njeri dhe shpeshherë bëhet gjarpër, zvarritet nën këmbë sundimtarësh; bëhet ujk, sepse përvëlohet nga dëshira e shfrenuar e makutërisë; bëhet vrasës, sepse egërsia dhe ndjenja e hakmarrjes qëndrojnë zgjuar, paçka se rrinë të fashitura thellë subkoshiencës së tij. Ndryshe ndodh me botën shtazore. Shqiponja s’mund të shndrrohet në korb të zi, dallandyshja në kukuvajkë, harabeli në shpend grabiqar…
Kështu ka ndodhur edhe me Përmetin. E përsëri, sipër atij shkretimi kanë shpërthyer lastarët e jetës, njerëzit kanë veshur blerimin e stinëve, bëhen dasma dhe këndohet. Përmetaret e bukura, hijeshuar me nur perëndie, atë bardhësi që kanë brenda shpirtit e rezatojnë edhe te vellua që hedhin mbi krye. Një përzierje e çuditshme gjaku ka krijuar rracën vitale që popullon këtë trevë. Burrat janë bujq dhe luftëtarë. Kur lënë parmëndën marrin armët për të ruajtur sinoret, pa braktisur dashurinë për dije…
Lexova librin e Nuriut, për historinë e kësaj lugine kaq të lakmuar (1912-1944). Njeriu dhe vendlindja janë dy skajet e të njëjtit fat. Ajo dorë që gdhend djepin, të afron dhe arkivolin. Andaj vendlindja herë-herë shfaqet në trajtën e ylberit vezullues e herë-herë në formën e kryqit të mallkimit. Të gjithē mbetemi pengje të dashurisë dhe robër të saj…
Gur varri pa mbishkrim!…
E pashë në aeroportin e Brukselit. Një shtysë e brendshme më shpuri drejt tij. Ishte mesoburrë, ndoshta mosha ime. Në dorë mbante një çantë të madhe, në shpinë një tjetër. Edhe vetë s’peshonte më shumë sesa bagazhet. Në Hënë apo në Mars, njeriu peshon 6 herë më pak se në planetin tonë, besoj se kjo vlen edhe në tokë tjetër të huaj, larg Atdheut. I krrusur, më shumë nga pesha e halleve sesa e viteve. Sytë i kishte të venitur e brenda tyre luhatej një dritë e zbehtë, si kandili kur i mbaron vaji, fytyrën të vrarë, duart të buavitura. Kishte harruar të buzëqeshte.
E përshëndeta. Sa lehtë njihen shqiptarët; në aeroporte, dogana, porte detare apo zyra emigracioni! Jo vetëm nga veshja dhe sjellja, nga pikëllimi që s’munden t’a fshehin. –Vij nga larg,-më tha, shumë larg.
E frenova kurreshtjen për të pyetur më tej, se nga…Nga Australia apo Zelanda, nga Ura e Qabesë apo Troja…Pastaj, më shumë mërmëriti sesa foli.
-Kam kohë që jam larguar, rreth dy dekada. A i ke prindërit?, vijova bisedën.
– Kur ika i lashë mirë…Më shumë sesa me mua ai fliste me dheun. Shumë njerëz, atë që s’guxojnë t’ua rrëfejnë të tjerëve, ia thonë vetes së tyre…Pastaj u ndamë, më humbi nga sytë, si një re e ngarkuar me breshër që shtyhet nga era në lartësinë e majëmaleve.
Pak bisedova me të, aqsa mund të pihet një cigare. Brenda atij mërgimtari halleshumë, njoha Odiseun, plagën e tij, mallin që e ktheu përsëri në Itakë. Dhe ashtu i përhumbur, i përfytyroja gruan duke larë rrobat në lumë (“Laj këmishën e timzot/herë me ujë e herë me lot“), përfytyroja nënën e tij. Ndoshta ka dhënë shpirt me emrin e të birit në buzët e zhuritura nga malli. Vallë, kush ja ka mbyllur sytë asaj nëne? (“O ju korba, pse s’mi nxorrët/Sytë e zes, mua të gjorit?/Që dot rrugën të mos gjeja, rrugë shkretën/ Se kish vdekur dhe nëneja, ishte tretur“).
Vetëm shqiptari provon dhimbje të tilla, në kufijtë e dramave. Në këngën e XIX Homeri, te “Odisea“, kur ky i fundit kthehet në shtëpi, shërbëtorja plakë, Euriklea, e cila kishte qënë dadoja e tij, e njeh nga pamja, por edhe nga një plagë që kishte në kofshë. Mysafirit të raskapitur, në shënjë mikpritjeje e nderimi i lahen këmbët (Ne i themi mysafirit;- Të lumshin këmbët, apo jo?). Dhe Euriklea, teksa afroi legenin me ujë të ngrohtë te mysafiri që i ngjante aq shumë padronit të saj të dikurshëm, guxoi të prekte plagën, por Odiseu i kapi dorën dhe bëri shenjë të heshtëte. Atë plagë ia kishte shkaktuar një derr i egër me çatallin e tij. Aso kohe kishte shkuar mysafir te gjyshi, Autoliku dhe plaga ishte shëruar por kishte mbetur si dëshmi.
Edhe mërgimtari që takova unë kishte plagë, në trup dhe në shpirt, por s’munda ta pyesja se cili derr ia kishte shkaktuar, sepse ai u kthye përsëri në fermën e derrave. Dhe kush do ja prekte butësisht atë, për t’i qetuar sadopak dhimbjen që s’mbaron asnjëherë?
Gëtja dhe Shileri kanë patur një letërkëmbim interesant (1797) rreth “elementit vonues“ në poemat e Homerit. Në rrëfenjat e tij, ndryshe nga shkrimet biblike (Dhjata e vjetër) ku gërshetohen; legjenda, informacionet historike dhe interpretimi teologjik, te Homeri është ndryshe, ka epizëm, sublimja dhe tragjikja qëndrojnë përballë njëra-tjetrës dhe autori end pëlhurën brenda së cilës lexuesi ndjehet si në grackë. Po unë vras mëndjen se cila perëndi e vë vazhdimisht në provë mërgimtarin, cila?
Kështu ndodhi edhe me Abrahamin. Zëri që zbriti nga lart i bëri thirrje duke i folë në emër, ndërsa ky i fundit u përgjigj; “Ja ku jam“. Ku është Abrahami, po Zoti? Janë të padukshëm, të paprekshëm, askush se di se ku gjënden. Ndërsa Homeri ka një truall ku i vendos heronjtë e tij, ata kanë emra, madhësi trupore, karaktere, vese dhe virtyte. Abrahami me zjarrin dhe thikën, ndërsa i biri, Isaku i ngarkuar me dru, po shkonin atje ku i kërkonte Zoti, si në një drekë flijimi…Rrëfimi i Homerit nuk është tiranik, si ky që sapo përmënda, përkundrazi është spjegues, ka një qëllim dhe mjetin par ta arritur atë, fjalën. Perëndia që e fton dhe tërheq mërgimtarin drejt vetes është pa dyshim Atdheu.
Njerëzimi është ngopur me skena të përgjakura, trillogji argëtuese, histori pa fund. Mërgimtari për të cilin ju fola, meriton më shumë vëmëndje sesa përballja mes Kainit dhe Abelit, Sarës dhe Hagarit, Jakobit dhe Esaut, Noeut dhe djemve të tij…
Këtë na thotë edhe Erich Auerbach. Këtë thotë edhe Niçja…Evropa e krishterë që tjetërsoi historinë e njerëzimit në histori fetare, që mohoi vlerat e qytetërimit arab me gjurmë aq të dukshme në Spanjë, vazhdon të argëtohet si dikur. Pas Bonopartëve, nuk e di se cila familje mbretërore e drejton Evropën, cilët pinjollë, nipër dhe mbesa të saj drejtojnë shtetet e këtij kontinenti, pse është zgjedhur pikërisht Beneluksi për të vendosur drejtësi? Në Luksenburg- Gjykata Evropiane e Drejtësisë, në Hagë (qyteti mbretëror buzë detit) -Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Bota s’ka qënë asnjëherë e drejtë, pse pikërisht tani do bëhet e tillë. Dua ta besoj po s’mundem, sikurse s’mund të besoj që Makbethi ka vdekur.
Hartat e shteteve të Ballkanit janë shndrruar në letra bixhozi me të cilat luajnë emisarët e BE-së. Emigrantët po qëndisin çdo cep të Europës, pastaj flaken në vendet e tyre, si gurët e varreve pa mbishkrime. Ja, si ai për të cilin ju fola.
Në udhëtimet e mia larg vendit, atdheun e ngarkoj brenda shpirtit. Ndryshe jam pa peshë, pa orbitë, pa origjinë. E kudo gjej diçka shqiptare; nga dora e arkitektëve në veprat e artit, tek gjaku i mbretërve dhe perandorëve, nga lavdia e luftëtarëve shekull pas shekulli. Shqipëria jonë, e bekuara e zotit, si një unazë floriri qëndisur me diamante të çmuara, ka mbetur pa Kryezotin e saj dhe vërtitet në dorën e sundimtarit të radhës të Evropës së lodhur nga luftërat e të plakur nga intrigat.
“Kush ka parë Asllan Alinë
Në atë të shkretë Janinë?…”
Ndalova disa çaste në jug të Janinës, rreth 15 km larg. Përballë lartësohen si karakolle të paprekshme Bezhani i sipërm dhe ai i poshtëm (“O Bezhan përmbi Janinë/ jeshe istikam i mirë/ treqind topa një të shtirë/ bien gjylet me zinxhirë“).
Viti 1912. Perandoria osmane jetonte ditët e rrënimit të saj. Nga mesi i tetorit 1912 deri në fillim të marsit 1913, pikërisht këtu u zhvilluan luftime të përgjakshme mes trupave pushtuese greke dhe armatës (III) osmane. Kjo e fundit përbëhej në masë dërrmuese nga luftëtarë shqiptarë dhe një pakicë turqish të shërbimit të detyruar ushtarak. Le të themi se ishte një aleancë e detyruar turko-shqiptare. Fundi i kësaj beteje dihet. Dy nga katër prefekturat e vilajetit, Janina dhe Preveza, ranë nën pushtetin e barbarëve grekë.
Emrat e luftëtarëve të shquar, kryesisht të Labërisë kanë mbetur në harresë. Po eshtrat e tyre? Asnjë memorial nderimi. Qeveria e Vlorës ishte e pafuqishme për të zotëruar dhe mbrojtur territoret shqiptare.
Tashmë, Janina ka rreth 70.000 banorë, por shumë pak shqiptarë. Ata u vranë, u përndoqën, u shkëmbyen me ortodoksët e Anadollit… Janina jonë e bukur, qendra e madhe dhe më e zhvilluar e Shqipërisë së jugut. Tashmë ngjason me një oaz të blertë me oksigjenin e bollshëm për të ushqyer trurin e padronëve të rinj.
Sa herë që kaloj, doemos ndaloj në Janinë, kam vizituar rrethinat e kalasë dhe jam futur brenda ambjenteve të saj. E gjithmonë ndjehem si në ëndërr. Pres të më urojë mirëseardhjen bashkëqytetari im i padukshëm, por edhe i kudogjëndur. Hija e tij lëviz në lartësinë e bedenave, me shikimin tutje, andej nga priste t’i vinte e keqja: nga gryka e Mecovës, Livadhjaja, nga qyteti i bukur i Pargës, nga porti i Prevezës, nga lartësitë e Zagorisë ku zbrisnin kapedanët trima, nga…
Në thellësi të bodrumeve plot lagështirë, si brenda një arkivoli, janë varrosur mijëra të pathëna, psherëtimat e shpirtrave të mbytur nga hakmarrja dhe dëshpërimi, brengat e tyre pa fund. Akoma s’është gjetur një masë për të përcaktuar thellësinë e dashurisë apo forcën e urrejtjes. Rraca njerëzore endet mes tyre në rrugën e gjatë e të pakthyeshme.
Brenda Janinës marrin frymë të dyja, tamam si brenda një mushkërie gjigande. Gjoli i kaltër shërbente si pasqyrë, ku shikonin shëmbëlltrën e tyre të përmbysur kokëposhtë, kalimtarët apo të ftuarit e Vezirit. Brenda këtij gjoli përfundoi edhe Frosina bukuroshe, sikurse femra të tjera që prishnin qetësinë e sundimtarit. Matanë ujdhesës, vrasësit i hapën varrin. Tashmë, pjesa e boshatisur e tij, vazhdon të mbushet nga shenjtëria e eshtrave të Pashait, që çajnë nga reumatizma e pritjes, ndërsa koka e prerë, që nga kamarja e turpit vazhdon të tundet si të zgjohet nga një ëndërr e frikshme.
Bashkë me Aliun, seperatistin më të madh të perandorisë, ra edhe pashallëku. Ai vdes çdo 22 Janar, dhe rilind përsëri të nesërmen. Janina dhe Veziri zulmëmadh i japin jetë njeri-tjetrit.
Përballë kalasë një shitore tregton relikte të dikurshme apo imitime të tyre; çibuqe dhe cigarishte qëndisur me kokën e pashait, foto luftëtarësh sipër kuajve, pamje të dikurshme të qytetit etj. Nga fjalët e kursyera të shitëses bukuroshe mësova se ishte arvanite nga Paramithia, flokverdhë dhe sykaltër, një bocet i vogël apo Vasiliqi në miniaturë.
E pyeta për këtë të fundit. Fytyra ju mbush me dritë, e në vend të fjalëve ngiti supet. (Dinakëria helene zgjedh njeriun për të futur duart në arkivin e mesjetës dhe për të servirur çfarë i duhet.) Krah saj, një grua me shami të bardhë dhe fytyrën lyer si me gërqele, sinonimi i skllaves brenda oborrit, afron një tepsi të bakërrtë dhe enë të tjera rreth saj. M’u kujtua tepsia e pushtetit në Tiranë dhe përfytyrova kaçakët e dikurshëm mjekërzinj, me pisqollat në duar dhe kamat e mprehta në brez, teksa rendin sipër kuajve të hazdisur për të mbledhur taksat fshat më fshat.
Tepelena ka rritur luftëtarë të shquar, por s’mundi ta ringjallte Aliun. Dekadat e fundit ëndërrtarë të shumtë kanë arritur të bëhen bejlerbej apo koçibashë të sundimtarëve, vetëm kaq. Njoh prej tyre modelet më të këqia. Me sytë e mavijosur nga mëkatet dhe nofullat e shtembruara nga urrejtja përtypin gjakun dhe djersën e turmave mjerane, ndërsa me duart e pista nënshkruajnë urdhra ndëshkimi për kundërshtarët; çvlerësimin e tyre publik, pushimin nga puna, trasferimin në skajet e largëta të perandorisë, rrënimin ekonomik etj. Ngaqë Shqipëria është e vogël, duken të mëdhenj, por s’janë veçse anonimë, hije zvarritëse të atyre që u shërbejnë përunjësisht.
Flamuri
Sa të bukur e kemi flamurin kombëtar, më madhështorin ndër kombet e botës. Shqiponja, ky shpend krenar, me shikimin e mprehtë dhe të largët, si një nënë e mirë ruan gjakun e bijve të vet.
Ja, për këtë po flisnim para disa kohësh me një mikun tim shqiptar, me orIgjinë nga Paramithia e banim në një nga rajonet (qarqet) e qytetit të New Yorkut. U ulëm në një nga baret e Queens (Kuinsit) populluar me qytetarë të shumë hebrej. Një fëmijë në shoqërinë e prindërve të tij lëvizte me karrocën e zbukuruar, e si të ishte një makinë e trupit diplomatik, në krahun e djathtë një flamur i vogël, si për t’u thënë të tjerëve; ‘unë jam amerikan’.
Kujdes! Fuqia e shtetit, dora e tij e zgjatur drejt qytetarit, edhe mburojë njëkohësisht.
Kundroja flamurin dhe mendoja domethënien e tij; yje të zbritur mbi qiellin e Amerikës, rrugët e bardha të paqes mes shiritave të gjakut. Ndërsa ne e kemi ndryshe; gjak, vetëm gjak dhe shqiponja që bën roje, sepse s’kemi gjetur paqe asnjëherë. Vlerat e qytetarit, të artistit, politikanit, shtetarit,diplomatit maten me kontributet e tij në raport me kombin. Edhe tradhtia matet me dëmin që i shkaktojmë atdheut. Koha na vendos damkën në ballë, apo festen sipas kokës. Larg atdheut, eshte flamuri që e zëvëndëson atë, eshte shtrojë dhe mburojë, djepi dhe varri, eshte një copë Shqipërie.
Një ditë shikoja faqen e fb të një mikut tim (kryetar i një partie në njërin nga qytetet jugore), kishte publikuar një foto. Pas krahëve, në krye të murit kishte vendosur foton e kryetarit të partisë në qëndër. Sa keq më erdhi. Nëse Ismail Qemali s’ia mbushte syrin, mund të vendoste Skënderbeun, e për të mos shkuar larg në kohë, fare pranë ishte Ali Pashë Tepelena.
Mjafton të hidhni një sy simbolit kombëtar. Shqiponja ka vetëm një lutje; mos më zbrisni nga flamuri!
Kalaja e Rodonit
Pas krahēve të mi eshte Kalaja e Rodonit. Princi Karl Topia dëshironte ta kthente në kantier detar gjirin mes kodrave e buzë detit, por s’mundi. Skënderbeu ndërtoi një kala (1452). I druhej dinakërisë së Venedikut dhe hakmarrjes osmane.
Jo larg eshte një kishë e kahershme, ndërsa pak kilometra matanë, hija e një minareje zvarritet si skelet sulltani. Më shumë se te mbështetja prej krishtërimit, Kryezoti ynë besonte te fuqia e shpatës dhe besëlidhja e arbrit.
Tashmë, kësaj kodre piktoreske dhe rrethinave u kanë shtrirë kthetrat e tyre sivëllezërit e Hamza Kastriotit. Vetëm lavdinë e dikurshme s’mund ta grabisin dot. Ju s’mund ti ndjeni, por unë dëgjoj rënkimin e kalasë dhe zërat e bedenave;
Cili princ do ta bëjë besëlidhjen e re,
në ç’qytet,
në ç’kështjellë?
Gjëmo, o det, gjëmo…
Jo vetëm Princesha Vojsavë,
edhe tradhtia ka pjellë!
Përmeti, qyteti i trëndafilave të përgjakur
Projektuar si një model parajse, Përmeti ose qyteti i trëndafilave, i shquar për bujari e mikpritje, mban të varura si medalione gravurat e plagëve të tij. Kohë pas kohe i përndjekur dhe i përgjakur.
Ndaloni një çast në brigjet e Vjosës, dëgjoni rënkimin e lumit të trazuar. Aty do ndjeni se si frymojnë mushkëritë e Frashallinjve bashkë me stërkalat e valëve. “Tre vëllezërit Frashëri/ Sa për tre Tomorrë/ Në tre kontinente/ Shkelin për një Vlorë”.
Do dëgjoni edhe rënkimin e të martirizuarit nga kryqtarët e ordodoksisë fqinje, At Stath Melani, i cili meritoi vlerësimet e larta të Fan Stilian Nolit.
S’besoj se ka shqiptarë, i cili të mos ketë dëgjuar vajtimin e klarinetës së Laver Bariut, shoqëruar me zërin-violinë të Vaskë Currit. Brenda atij pikëllimi ka ngarkuar dhimbjen e një rrace të tërë, e njerëzve të gjakut, doemos edhe të dheut që e mban në prehërin e tij…
Në të majtë lartësohet Trebeshina, muza e Lame Kodrës, djathtas Nemërçka me malet e tjera. Mes tyre lugina dhe krahinat e shtrira krah njera-tjetrës (Mezhgorani, Këlcyra, Malëshova, Dëshnica, Çarçova, Frashëri…etj).
Natyrë piktoreske, që të josh e të çlodh, sikur një dorë mjeshtri ka përzgjedhur ngjyrat dhe ka hedhur në telajo imazhet e një ëndrre të bukur.
Ja, këtu ka lindur historiani Nuri Dragoi, i njohur për disa nga veprat e tij, e për të cilat guxuan ta kryqëzojnë, sigurisht jo në moshën e Krishtit (“Shqiptarët dhe Grekët”, “Rreziku i shkombtarizimit”, “Eshtrat që akuzojnë”), mandej i është kushtuar tërësisht Përmetit, qytetit dhe krahinave përreth, pra, një treve të Toskërisë. Po cilat “tabu” ka guxuar të prekë autori në fjalë? Pushtuesit që zëvëndësojnë njeri-tjetrin, barbarët që djegin shtëpi, shkretojnë fshatra, presin koka fëmijësh, përdhunojnë gra, puset e ujit i mbushin me kufomat e viktimave të pafajshme, çvarrosin dhe tregtojnë eshtrat tona stërgjyshore.
Në kohën tonë, s’është bërë e mundur të ndërtohet asnjë parajsë tokësore. Ende jo! E dini pse? Sepse bashkëbiseduesi që keni përballë, ai që keni pranuar mbi krye, atë që keni zgjedhur si bashkëudhëtar, gjithmonë është me maskë, rrallë ndodh të jetë njeri dhe shpeshherë bëhet gjarpër, zvarritet nën këmbë sundimtarësh; bëhet ujk, sepse përvëlohet nga dëshira e shfrenuar e makutërisë; bëhet vrasës, sepse egërsia dhe ndjenja e hakmarrjes qëndrojnë zgjuar, paçka se rrinë të fashitura thellë subkoshiencës së tij. Ndryshe ndodh me botën shtazore. Shqiponja s’mund të shndrrohet në korb të zi, dallandyshja në kukuvajkë, harabeli në shpend grabiqar…
Kështu ka ndodhur edhe me Përmetin. E përsëri, sipër atij shkretimi kanë shpërthyer lastarët e jetës, njerëzit kanë veshur blerimin e stinëve, bëhen dasma dhe këndohet. Përmetaret e bukura, hijeshuar me nur perëndie, atë bardhësi që kanë brenda shpirtit e rezatojnë edhe te vellua që hedhin mbi krye. Një përzierje e çuditshme gjaku ka krijuar rracën vitale që popullon këtë trevë. Burrat janë bujq dhe luftëtarë. Kur lënë parmëndën marrin armët për të ruajtur sinoret, pa braktisur dashurinë për dije…
Lexova librin e Nuriut, për historinë e kësaj lugine kaq të lakmuar (1912-1944). Njeriu dhe vendlindja janë dy skajet e të njëjtit fat. Ajo dorë që gdhend djepin, të afron dhe arkivolin. Andaj vendlindja herë-herë shfaqet në trajtën e ylberit vezullues e herë-herë në formën e kryqit të mallkimit. Të gjithē mbetemi pengje të dashurisë dhe robër të saj…
Gur varri pa mbishkrim!…
E pashë në aeroportin e Brukselit. Një shtysë e brendshme më shpuri drejt tij. Ishte mesoburrë, ndoshta mosha ime. Në dorë mbante një çantë të madhe, në shpinë një tjetër. Edhe vetë s’peshonte më shumë sesa bagazhet. Në Hënë apo në Mars, njeriu peshon 6 herë më pak se në planetin tonë, besoj se kjo vlen edhe në tokë tjetër të huaj, larg Atdheut. I krrusur, më shumë nga pesha e halleve sesa e viteve. Sytë i kishte të venitur e brenda tyre luhatej një dritë e zbehtë, si kandili kur i mbaron vaji, fytyrën të vrarë, duart të buavitura. Kishte harruar të buzëqeshte.
E përshëndeta. Sa lehtë njihen shqiptarët; në aeroporte, dogana, porte detare apo zyra emigracioni! Jo vetëm nga veshja dhe sjellja, nga pikëllimi që s’munden t’a fshehin. –Vij nga larg,-më tha, shumë larg.
E frenova kurreshtjen për të pyetur më tej, se nga…Nga Australia apo Zelanda, nga Ura e Qabesë apo Troja…Pastaj, më shumë mërmëriti sesa foli.
-Kam kohë që jam larguar, rreth dy dekada. A i ke prindërit?, vijova bisedën.
– Kur ika i lashë mirë…Më shumë sesa me mua ai fliste me dheun. Shumë njerëz, atë që s’guxojnë t’ua rrëfejnë të tjerëve, ia thonë vetes së tyre…Pastaj u ndamë, më humbi nga sytë, si një re e ngarkuar me breshër që shtyhet nga era në lartësinë e majëmaleve.
Pak bisedova me të, aqsa mund të pihet një cigare. Brenda atij mërgimtari halleshumë, njoha Odiseun, plagën e tij, mallin që e ktheu përsëri në Itakë. Dhe ashtu i përhumbur, i përfytyroja gruan duke larë rrobat në lumë (“Laj këmishën e timzot/herë me ujë e herë me lot“), përfytyroja nënën e tij. Ndoshta ka dhënë shpirt me emrin e të birit në buzët e zhuritura nga malli. Vallë, kush ja ka mbyllur sytë asaj nëne? (“O ju korba, pse s’mi nxorrët/Sytë e zes, mua të gjorit?/Që dot rrugën të mos gjeja, rrugë shkretën/ Se kish vdekur dhe nëneja, ishte tretur“).
Vetëm shqiptari provon dhimbje të tilla, në kufijtë e dramave. Në këngën e XIX Homeri, te “Odisea“, kur ky i fundit kthehet në shtëpi, shërbëtorja plakë, Euriklea, e cila kishte qënë dadoja e tij, e njeh nga pamja, por edhe nga një plagë që kishte në kofshë. Mysafirit të raskapitur, në shënjë mikpritjeje e nderimi i lahen këmbët (Ne i themi mysafirit;- Të lumshin këmbët, apo jo?). Dhe Euriklea, teksa afroi legenin me ujë të ngrohtë te mysafiri që i ngjante aq shumë padronit të saj të dikurshëm, guxoi të prekte plagën, por Odiseu i kapi dorën dhe bëri shenjë të heshtëte. Atë plagë ia kishte shkaktuar një derr i egër me çatallin e tij. Aso kohe kishte shkuar mysafir te gjyshi, Autoliku dhe plaga ishte shëruar por kishte mbetur si dëshmi.
Edhe mërgimtari që takova unë kishte plagë, në trup dhe në shpirt, por s’munda ta pyesja se cili derr ia kishte shkaktuar, sepse ai u kthye përsëri në fermën e derrave. Dhe kush do ja prekte butësisht atë, për t’i qetuar sadopak dhimbjen që s’mbaron asnjëherë?
Gëtja dhe Shileri kanë patur një letërkëmbim interesant (1797) rreth “elementit vonues“ në poemat e Homerit. Në rrëfenjat e tij, ndryshe nga shkrimet biblike (Dhjata e vjetër) ku gërshetohen; legjenda, informacionet historike dhe interpretimi teologjik, te Homeri është ndryshe, ka epizëm, sublimja dhe tragjikja qëndrojnë përballë njëra-tjetrës dhe autori end pëlhurën brenda së cilës lexuesi ndjehet si në grackë. Po unë vras mëndjen se cila perëndi e vë vazhdimisht në provë mërgimtarin, cila?
Kështu ndodhi edhe me Abrahamin. Zëri që zbriti nga lart i bëri thirrje duke i folë në emër, ndërsa ky i fundit u përgjigj; “Ja ku jam“. Ku është Abrahami, po Zoti? Janë të padukshëm, të paprekshëm, askush se di se ku gjënden. Ndërsa Homeri ka një truall ku i vendos heronjtë e tij, ata kanë emra, madhësi trupore, karaktere, vese dhe virtyte. Abrahami me zjarrin dhe thikën, ndërsa i biri, Isaku i ngarkuar me dru, po shkonin atje ku i kërkonte Zoti, si në një drekë flijimi…Rrëfimi i Homerit nuk është tiranik, si ky që sapo përmënda, përkundrazi është spjegues, ka një qëllim dhe mjetin par ta arritur atë, fjalën. Perëndia që e fton dhe tërheq mërgimtarin drejt vetes është pa dyshim Atdheu.
Njerëzimi është ngopur me skena të përgjakura, trillogji argëtuese, histori pa fund. Mërgimtari për të cilin ju fola, meriton më shumë vëmëndje sesa përballja mes Kainit dhe Abelit, Sarës dhe Hagarit, Jakobit dhe Esaut, Noeut dhe djemve të tij…
Këtë na thotë edhe Erich Auerbach. Këtë thotë edhe Niçja…Evropa e krishterë që tjetërsoi historinë e njerëzimit në histori fetare, që mohoi vlerat e qytetërimit arab me gjurmë aq të dukshme në Spanjë, vazhdon të argëtohet si dikur. Pas Bonopartëve, nuk e di se cila familje mbretërore e drejton Evropën, cilët pinjollë, nipër dhe mbesa të saj drejtojnë shtetet e këtij kontinenti, pse është zgjedhur pikërisht Beneluksi për të vendosur drejtësi? Në Luksenburg- Gjykata Evropiane e Drejtësisë, në Hagë (qyteti mbretëror buzë detit) -Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Bota s’ka qënë asnjëherë e drejtë, pse pikërisht tani do bëhet e tillë. Dua ta besoj po s’mundem, sikurse s’mund të besoj që Makbethi ka vdekur.
Hartat e shteteve të Ballkanit janë shndrruar në letra bixhozi me të cilat luajnë emisarët e BE-së. Emigrantët po qëndisin çdo cep të Europës, pastaj flaken në vendet e tyre, si gurët e varreve pa mbishkrime. Ja, si ai për të cilin ju fola.
