Ngritja dhe rënia e Bibliotekës së Madhe të Aleksandrisë, tempullit më të lartë të dijes së botës
A do të ishte bota ndryshe me mundësitë që mbrujti ajo, sigurisht që po. Vetëm kaq mundë të themi, sot kur ky tempull i dijes nuk pati privilegjin të na përkiste ne. Biblioteka e famshme e Aleksandrisë, Egjipt, ishte një nga depot më të rëndësishme të dijes në botën e lashtë. E ndërtuar në shekullin e katërt para Krishtit, ajo lulëzoi për rreth gjashtë shekuj, ishte qendra kulturore dhe intelektuale e botës së lashtë helenistike dhe u përfol se përmbante gjysmë milioni rrotulla papirusi – koleksioni më i madh i dorëshkrimeve në botën e lashtë – duke përfshirë vepra nga Platoni, Aristoteli, Homeri, Herodoti dhe shumë të tjerë. Disa nga mendjet më të shkëlqyera të periudhës punuan, studionin dhe mësuan në bibliotekë.
Megjithatë, nga shekulli i pestë pas Krishtit, biblioteka në thelb kishte pushuar së ekzistuari. Me shumë nga koleksionet e saj të vjedhura, të shkatërruara ose thjesht të lejuara të rrënohen, biblioteka nuk kishte më ndikimin që kishte dikur.
Historia e ngritjes dhe rënies së Bibliotekës Aleksandriane është ende duke u mishëruar përmes studimeve dhe arkeologjisë . Por ajo që ne dimë për këtë përrallë është po aq komplekse dhe dramatike sa çdo film hollivudian.
Aleksandri i Madh themeloi qytetin e Aleksandrisë, Egjipt, në skajin veriperëndimor të deltës së Nilit rreth vitit 331 pes Kur vdiq tetë vjet më vonë, perandoria e tij u nda midis gjeneralëve të tij. Njëri prej tyre, Ptolemeu I Soter, u bë sundimtar i Egjiptit dhe themeloi kryeqytetin e tij në Aleksandri. Nën mbretërimin e tij dhe të pasardhësve të tij, qyteti u rrit në një nga qytetet më të mëdha dhe më të begatë të periudhës helenistike (323 para Krishtit deri në 30 para Krishtit) – një qendër tregtare e lulëzuar dhe port detar mesdhetar.
“Biblioteka ndoshta u krijua shumë shpejt pas themelimit të Aleksandrisë rreth vitit 331 para Krishtit,” tha Willeke Wendrich, një profesor i arkeologjisë egjiptiane dhe kryetarja Joan Silsbee e arkeologjisë kulturore afrikane në Universitetin e Kalifornisë, Los Anxhelos. “Por është e paqartë nëse biblioteka u themelua nga Aleksandri, Ptolemeu I apo [djali i tij] Ptolemeu II, por duket se ajo u realizua nën këtë të fundit, i cili sundoi nga viti 284 deri në 246 para Krishtit.”
Megjithatë, një legjendë e vazhdueshme thotë se biblioteka filloi kur një nga subjektet e Ptolemeut I, një athinas i quajtur Demetrius of Phalerum , propozoi ndërtimin e një ndërtese për të vendosur të gjitha dorëshkrimet e njohura në botë, sipas Britannica . Dizajni madhështor i Demetrius ishte të ngrinte një vend mësimi që do të rivalizonte Liceun e famshëm të Aristotelit, një shkollë dhe bibliotekë afër Athinës. Ptolemeu I me sa duket e miratoi planin dhe së shpejti, një ndërtesë u ngrit brenda rrethinave të pallatit.
“U quajt Museion, ose “Vendi i Muzave”,” tha Wendrich; u emërua sipas muzave, nëntë perëndeshave greke të arteve. (Fjala “muze” rrjedh nga “museion.”)
Biblioteka u zgjerua në madhësi dhe fushëveprimi me kalimin e viteve, ndërsa sundimtarët Ptolemeikë panë avantazhet e promovimit të një qendre të të mësuarit dhe kulturës brenda qytetit të tyre. Subvencionet bujare mbretërore çuan në krijimin e një kompleksi ndërtesash që rrethojnë Museion. Edhe pse plani i saktë i bibliotekës nuk dihet, sipas historianit të lashtë Diodorus Siculus , në kulmin e saj biblioteka kishte reputacion se përfshinte salla leksionesh, laboratorë, salla takimesh, kopshte, lokale ngrënieje dhe madje edhe një kopsht zoologjik . Kishte gjithashtu një shkollë mjekësore, studentët e së cilës praktikonin diseksionin e kufomave njerëzore – një aftësi unike që praktikohej rrallë në Evropë para Rilindjes së shekullit të 15-të .
“Museion nuk ishte një muze në kuptimin modern të termit, por shumë më tepër si një universitet,” tha Wendrich për Live Science. “Këtu recitoheshin vepra letrare dhe diskutoheshin teori”.
Arkivi i bibliotekës, ku mbaheshin dorëshkrimet, mund të ketë qenë një ndërtesë e veçantë nga Muzeu, megjithëse nuk është plotësisht e qartë. Është e mundur që, në kulmin e saj, biblioteka kishte më shumë se gjysmë milioni vepra të shkruara të veçanta, sipas Enciklopedisë së Historisë Botërore .
“Tema e këtyre rrotullave përmbante tërësinë e njohurive të botës së lashtë [perëndimore], duke filluar nga veprat letrare, te traktatet filozofike, te shpjegimet shkencore,” tha Wendrich. Kishte gjithashtu tekste që përmbanin tema fetare, mitologjike dhe mjekësore.
Arkivat përmbanin vepra nga shumë prej shkrimtarëve të famshëm grekë të antikitetit klasik, duke përfshirë filozofët Platoni, Aristoteli dhe Pitagora dhe poetët dramatikë Eskili, Sofokliu dhe Euripidi. Kishte edhe tekste mjekësore nga Hipokrati ; poezi nga Safoja, Pindari dhe Hesiodi; dhe traktet shkencore nga Thales, Democritus dhe Anaksimandri.
Bibliotekarët gjithashtu mblodhën veprat e kulturave të tjera. Sipas Britannica , tekstet e lashta egjiptiane , babilonase, persiane, asiriane dhe indiane u përfshinë në bibliotekë. Kishte gjithashtu tekste hebraike, zoroastriane dhe budiste.
Sundimtarët Ptolemeikë donin të mblidhnin të gjitha dorëshkrimet e botës, dhe për këtë qëllim, ata dërguan agjentë në të gjithë botën e njohur në kërkim të papiruseve. Këtyre agjentëve iu dhanë urdhra të qartë për të gjetur dhe blerë çfarëdo dorëshkrimi që mund të gjenin, mundësisht më të vjetrit dhe më origjinalin, sipas Britannica. Çmimi nuk ishte një kufizim; sundimtarët Ptolemaikë ishin të gatshëm të paguanin shuma të mëdha për dorëshkrime cilësore.
Uria për dorëshkrime ishte aq e pangopur sa, sipas një historie popullore të shënuar në Enciklopedinë e Historisë Botërore, nën sundimin e Ptolemeut III Euergetes, birit të Ptolemeut II, të gjitha anijet me vela që hynin në portin e qytetit u kërkuan të dorëzonin çdo dorëshkrim që ndodhte. për të pasur në bord,. Skribët e Aleksandrisë i kopjuan këto, duke i ruajtur origjinalet dhe duke i dërguar kopjet në anije.
Kur rrotullat u bënë aq të shumta sa nuk mund të mbaheshin më në një ndërtesë të vetme, sundimtarët ndërtuan një bibliotekë të dytë, të quajtur Serapeum, sipas Enciklopedisë së Historisë Botërore. Ajo u ngrit pranë pallatit mbretëror në Aleksandri diku midis viteve 246 para Krishtit dhe 222 para Krishtit dhe iu kushtua perëndisë greko-egjiptiane Serapis.
Ndërsa biblioteka u zgjerua gjatë shekujve, ajo tërhoqi shumë nga studiuesit, filozofët dhe shkencëtarët më të njohur të botës së lashtë. Këtu përfshiheshin, ndër shumë të tjerë, Eratostheni i Kirenës, Aristarku i Samosit, Euklidi i Aleksandrisë dhe Apolloni i Rodosit. Eratosthenes – një matematikan, gjeograf dhe astronom – ishte personi i parë i njohur për llogaritjen e perimetrit të Tokës . Ai gjithashtu u bë shefi bibliotekar i bibliotekës nën mbretërimin e Ptolemeut III Euergetes, sipas Britannica. Aristarku i Samosit ishte një astronom dhe matematikan i lashtë grek, i cili së pari parashtroi modelin heliocentrik që vendosi diellin, në vend të Tokës, në qendër të universit të njohur. Rreth vitit 300 para Krishtit, Euklidi, i njohur si “babai i gjeometrisë”, shkroi librin e famshëm “Elementet”, një nga veprat matematikore më me ndikim në botë. Apollonius i Rodosit ishte i famshëm për shkrimin e një poeme të gjatë të bazuar në përrallën klasike të Jasonit dhe Argonautëve.
Jul Cezari u akuzua nga historianë si Plutarku dhe Seneka për ndezjen e një zjarri në Aleksandri që dogji deri në themel bibliotekën dhe për një kohë të gjatë historianët modernë pranuan këtë version të ngjarjeve. Zjarri ndodhi gjatë pushtimit të qytetit nga Cezari në vitin 48 para Krishtit, një kohë kur Cezari po luftonte një luftë civile kundër rivalëve të tij politikë. Sipas historisë, Cezari, i rrethuar nga rivalët e tij, urdhëroi trupat e tij t’i vinin zjarrin anijeve të armikut në port. Historiani Plutarku shkroi: “Cezari u detyrua të zmbrapste rrezikun duke përdorur zjarrin, i cili u përhap nga oborret e detit dhe shkatërroi Bibliotekën e Madhe”.
Por historia ka të ngjarë të ekzagjerohet, shumica e historianëve tani pajtohen. Pati një zjarr gjatë pushtimit të Cezarit, por besohet se biblioteka ishte kryesisht e paprekur, megjithëse disa rrotulla mund të jenë djegur. Historianët citojnë dëshmi se biblioteka mbijetoi duke treguar shkrimet e vizitorëve të mëvonshëm, si studiuesi Straboni , i cili përmend përdorimin e koleksioneve të bibliotekës në kërkimet e tyre.
Wendrich e karakterizoi shkatërrimin e Bibliotekës së Aleksandrisë si një “prishje të ngadaltë” që “ndodhi gjatë shekujve”. Në të vërtetë, shumica e studiuesve sot janë përgjithësisht dakord se biblioteka pësoi një rënie të zgjatur, të dhimbshme dhe jo një vdekje të papritur dhe dramatike. Ndërsa ndikimi i saj u zbeh me kalimin e kohës, shumë nga koleksionet e saj u shitën ose u shkatërruan dhe ndërtesat e saj përfundimisht u rrafshuan ose u shndërruan në objekte të tjera, si kisha ose xhami.
Megjithatë, kjo rënie u përshpejtua nga një sërë ngjarjesh dramatike, secila prej të cilave luajti një rol në pakësimin e rëndësisë së Aleksandrisë si një qendër intelektuale. Një ngjarje e tillë ndodhi kur sundimtari Ptolemeu VIII (182 p.e.s. deri në 116 p.e.s.) dëboi disa studiues, duke përfshirë shefin e bibliotekës Aristarkun e Samothrakës (të mos ngatërrohet me Aristarkun e Samos), i cili kishte mbështetur rivalin politik të Ptolemeut VIII, sipas Historisë Botërore. . Ptolemeu VIII urdhëroi gjithashtu dëbimin e të gjithë studiuesve jo-aleksandrianë nga qyteti. Ky mjedis politik i paqëndrueshëm dhe armiqësor çoi në një diasporë studiuesish në vende të tilla si Athina dhe Rodos.
Një ngjarje e dytë ndodhi në vitin 391 pas Krishtit, kur perandori romak Theodosius I, i cili ishte një i krishterë i devotshëm, nxori një dekret që lejonte shkatërrimin e tempujve paganë në perandori. Theophilus, peshkopi i Aleksandrisë, veproi sipas këtij dekreti duke shkatërruar Serapeum dhe duke urdhëruar që të ndërtohej një kishë mbi rrënojat, sipas Enciklopedisë së Historisë Botërore .
Këto dhe incidente të tjera – të tilla si rrethimi i perandorit romak Dioklecianit dhe plaçkitja e qytetit në vitin 297 pas Krishtit – luajtën rol në shkatërrimin e mëtejshëm të bibliotekës dhe ndërtesave të lidhura me të. Sipas peshkopit koptik Gjon i Nikiu , Diokleciani “i vuri zjarrin qytetit dhe e dogji plotësisht”.
Por ndoshta ndikimi më i madh që çoi në shkatërrimin e bibliotekës ishte thjesht rënia e Aleksandrisë si një qendër intelektuale. Rreth kësaj kohe, Roma dhe Athina fituan ndikim si qendra të fuqishme akademike, secila me bibliotekat e veta të njohura. Kjo humbje prestigji ndodhi krah për krah me rënien e qytetit si një qendër e rëndësishme kulturore dhe tregtare. Problemet politike dhe ekonomike, të shoqëruara me trazirat sociale, nxitën shumë sundimtarë të mëvonshëm Ptolemaikë të investonin më pak burime dhe më pak energji për mirëmbajtjen e bibliotekës.
“Që nga lulëzimi i saj në shekullin e tretë para Krishtit, klima intelektuale u luhat,” tha Wendrich. “Disa sundimtarë e mbështetën [bibliotekën], të tjerë më pak.”
Në terma afatgjatë, kjo nënkuptonte shpërbërjen graduale të bibliotekës pasi projektet e ndërtimit u ndalën, institucionet e tjera akademike tërhoqën studiues dhe pasuritë e qytetit u zbehën. Në të vërtetë, nga shekulli i shtatë pas Krishtit, kur Kalifati Arab i Omarit (i shkruar gjithashtu Umar) pushtoi qytetin, biblioteka ishte thjesht një kujtim, sipas Enciklopedisë së Historisë Botërore .
Historianët dhe shkencëtarët kanë vajtuar prej kohësh humbjen e Bibliotekës së Madhe të Aleksandrisë – dhe shkatërrimin e kaq shumë njohurive. Është e vështirë të thuhet me siguri se çfarë informacioni mund të ketë humbur, sepse nuk ka pasur kurrë një llogaritje të plotë të asaj që saktësisht mbante biblioteka në arkivat e saj.
Përgatiti: Albert Vataj
