Agim Vinca
Ftesa nga Franca dhe nisja për në “tokën e shenjtë”
Një telefonatë e zonjës Maïthé Vallès-Bled, drejtoreshë e festivalit të poezisë “VOIX VIVES, de Méditerranée en Méditerranée” (ZËRA TË GJALLË, nga Mesdheu në Mesdhe) rreth dy muaj më parë për të marrë pjesë në edicionin e dytë të këtij festivali në Ramallah më vuri në dilemë: të merrja rrugën për në Palestinë apo jo? (Të themi se festivali me traditë 21-vjeçare ZËRA TË GJALLË, nga Mesdheu në Mesdhe, i cili mbahet për çdo vit në javën e fundit të korrikut në qytetin bregdetar Sète/Setë të Francës, nga viti 2013 e ka zgjeruar veprimtarinë e vet edhe në disa vende të tjera të Mesdheut, përfshirë edhe Palestinën). Rruga për në Palestinë është e gjatë dhe e vështirë për shkak të marrëdhënieve izraelito-palestineze, por edhe shansi për të vizituar këtë vend nuk të jepet shpesh.
Pas konsultimit me mjekun që kujdeset për shëndetin tim, vendosa të shkoja në Ramallah, ku qëndrova nga data 13 deri më 19 gusht të këtij viti.
Një natë para se të nisesha për në Palestinë, piva një kafe me veteranin e gazetarisë kosovare, Nehat Islamin, i cili në vitet ‘70 ishte korrespondent i “Rilindjes” nga Lindja e Afërt dhe e Mesme. Nehati më dha disa informacione të vlefshme për këtë pjesë të botës dhe veçanërisht për vendin ku shkoja, Palestinën, por nënvizoi se ato, si tha vetë, janë pak të vjetruara. Më porositi gjithashtu që të isha i durueshëm gjatë kontrollit të autoriteteve izraelite, si në aeroportin e Tel-Avivit, ashtu edhe në pikat e kontrollit në rrugë për në Ramallah (check point) dhe të mos bija pre e provokimeve të mundshme.
Udhëtova me aeroplan në relacionin: Prishtinë-Stamboll-Tel-Aviv. Nga Prishtina u nisa në mëngjes, rreth orës 9, kurse në orët e pasdites isha në Tel-Aviv, në aeroportin “Ben Gurion”, ku më priste taksisti që do të më çonte në Ramallah.
Rruga nga Tel-Avivi në Ramallah zgjat rreth një orë e gjysmë, pa e llogaritur kontrollin në pikën që ndan dy vendet, e cila, siç do të bindem më vonë, kur të kaloj nëpër të, t’i kujton skenat e filmave me temë totalitare dhe veçanërisht ato të romanit “1984” të Oruellit.
Nuk di se ç’bëri taksisti palestinez, nga i ra, por në të shkuar unë e shmanga këtë kontroll, që do ta përjetoja dy herët e tjera kur udhëtova nga Ramallahu në Jerusalem: herën e parë për të vizituar qytetin e lashtë (i tërë grupi i pjesëmarrësve në festival) dhe herën e dytë kur shkova në leximin letrar që ishte paraparë më 17 gusht (ditë e premte) në pjesën e vjetër të qytetit.
Në Ramallah mbërrita në orët e vona të pasdites dhe u vendosa menjëherë në hotelin (si e quante organizatori) e Shkollës Teknike Episkopale, që në të vërtetë ishte një lloj konvikti me dhoma fjetjeje, restorant, bibliotekë, zyra, salla mësimi e leximi etj.
Pasi vendosem në dhomën modeste me tre shtretër, një dollap dhe një tavolinë, zbres poshtë për të pirë një kafe. Aty takoj, në hyrje të ndërtesës, një grup nxënësish a studentësh që po pushonin mes orëve të mësimit me profesorin e tyre në mes. Një nxënëse a studente (nuk e mora vesh mirë se ç’ishin, por kuptova se po mbanin kurse verore), më pyeti se nga vija. “Nga Shqipëria”, i thashë, me shpresë se e njohin më shumë se Kosovën, por edhe ngaqë organizatori i festivalit më kishte prezantuar kështu në program: Agim Vinca (Albania). “Ku gjendet ky vend, në Europë?”, pasoi pyetja e çuditshme për mua. “Po, në Europë”, i them. “Në Ballkan”. Vajza e re, e pasherr, nis ta kërkojë në celular, ndërsa profesori i saj, me një nënqeshje ironike, tha: “Shqipëria, mbretëria e mafies!”.
Ky ishte takimi im i parë me Palestinën, në të vërtetë me një palestinez, intelektual, pas atij me taksistin, me të cilin rrugës kisha shkëmbyer vetëm tek-tuk ndonjë fjalë. “Royaume de mafia”, u shpreh profesori “i madh”, siç e cilësoi veten njeriu që kisha përballë, të cilin nxënësit e tij e puthnin nga tri herë në faqe para se të largoheshin. E kundërshtova menjëherë, natyrisht. “Jo, i them, s’është e vërtetë! Është propagandë!”, por në vete mendoj: “Ja si ia kemi nxjerrë namin e keq vetes! Shihni çfarë imazhi i kanë krijuar vendit, Shqipërisë, sikundër edhe Kosovës, qeveritarët e saj të papërgjegjshëm me veprimet e tyre, por edhe opozita e etshme për pushtet, që flet zi e më zi për vendin e vet kudo që shkon. S’lë gjë pa thënë! Edhe media, sigurisht, media jonë e çoroditur dhe ajo e huaj që bazohet shumë herë në të, ka “meritën” e vet në këtë mes.
Takimi i tretë me njerëzit e vendit në të cilin sapo kam shkelur, por për të cilin kam lexuar e dëgjuar aq shumë, është me drejtorin e muzeut “Mahmud Dervish”, që është organizatori kryesor i festivalit, tok me drejtorinë e festivalit “mëmë” të Setës dhe bashkinë e Ramallahut, qytetit ku mbahet festivali. Drejtori Khader vjen me makinën e muzeut, e cila në xhamin e mbrapmë ka portretin e poetit, kurse në dyer mbishkrimin e institucionit, tok me një shokun e tij poet palestinez, që ka ardhur nga jashtë dhe më merr për të më njoftuar pak me qytetin. Është mbrëmje, mbrëmje e freskët vere (më freskët se në Prishtinë) dhe qyteti ka mjaft gjallëri, pothuajse krejt ndryshe nga ç’e përfytyroja unë për shkak të ngarkesës me informata kryesisht negative ndër vite. Dalim në qytet, ku qarkullojnë jo pak makina dhe ku ka jo pak njerëz në rrugë dhe në kafene, burra e gra dhe pasi e parkojmë makinën diku vizitojmë Bashkinë e Ramallahut, Memorialin e Qytetit, Gjykatën Otomane dhe ndonjë objekt tjetër që s’më kujtohet. Me kërkesën time kthejmë edhe në bankë, që, edhe pse mbrëmje, e gjejmë hapur dhe në prani të shoqëruesit këmbej eurot e para me monedhën e vendit që quhet “shekel”. (Palestina nuk ka monedhë të vetën. Në territorin e saj përdoret monedha zyrtare e Izraelit, raporti i së cilës me euron është 4 me 1).
Ndër gjërat e para që marr nga mikpritësi është një pllakat, në të cilin është shtypur, kuptohet në arabisht, poezia ime “Leksion i vogël për Atdheun”, në vargjet e së cilës përmendet Palestina. Kjo është njëra nga dhjetë-dymbëdhjetë poezitë e mia të përkthyera arabisht (nga frëngjishtja) enkas për këtë rast. Përkthyes është një poet palestinez, njohës i mirë i frëngjishtes, që punon në ambasadën franceze në Aman. Quhet Valid Suerki. Me vete kam sjellë “Antologjinë e poezisë bashkëkohore të Kosovës”, të përgatitur shumë vjet më parë nga poeti me origjinë shqiptare Abdylatif Arnauti, që jeton në Siri, të botuar në vitin 2003 në Damask, në të cilën unë jam prezantuar me 9 poezi, të marra kryesisht nga dy librat e mi të parë. (Shto këtu edhe pesë poezi, që m’i përktheu miku im, profesor Muhamed Mufaku, të cilin e takova në Prishtinë, pak para se të nisej për në Amerikë, tek e bija, bëhen mbi njëzet).
I lodhur nga rruga, kthehem në hotel, në të vërtetë në konviktin “Saint Andrew’s”, që gjendet diku në periferi të qytetit, në një nga kodrat e shumta të Ramallahut, në rrugën që mban emrin e poetit të madh spanjoll Federiko Garsia Lorka. “Str. Lorca”, shkruan në tabelë, poshtë mbishkrimit në arabisht.
Pasi takoj ndonjë nga poetët mysafirë, që kanë mbërritur ndërkohë, bie të fle me përshtypjet e para nga qyteti i Ramallahut, që është nikoqir i Festivalit, për ta rifilluar të nesërmen në mëngjes ditën e dytë të qëndrimin tim në Palestinë.
Ramallahu dhe muzeu “Mahmud Dervish”
Kam filluar t’i sistemoj përshtypjet nga udhëtimi dhe t’i vërej gjërat dhe njerëzit në mjedisin e ri.
Në aeroportin e Stambollit, ku arrita rreth mesditës, sipas kohës së Turqisë, që është e njëjtë edhe në Izrael e Palestinë (një orë para nesh), një grup i madh njerëzish, të veshur njësoj, si me uniformë, falen në podium. Burrat veç, gratë veç. Namazi i drekës. Te toaleti nuk mund të vish në rend nga ata që marrin avdes si të ishte avdeshane. E pyes njërin, që e kam pranë: “Nga vini?” “Nga Brazili”, thotë. “Ka myslimanë në Brazil?”. “Ka, shumë”. “Jeni nisur për në Haxh, pelegrinë?”. “Po, thotë, po ju?”. “Unë jo”, i them. “Një herë tjetër”.
Jam i veshur me xhinse dhe me një bluzë vere, por ndoshta mjekra e shtyn të mendojë se edhe unë jam i asaj rruge.
Me çantën në krah pres të hapet porta që çon për në Tel-Aviv.
Në aeroplan izraelitë të rinj me këmisha të bardha e kapela të zeza në majë të kresë, që quhen “kaba”, së paku në frëngjisht. Gjithmonë më ka interesuar të di si qëndrojnë këto kapela në maje të kresë (a kapen me diçka apo jo?), të cilat janë të mira për ata që u bien flokët së pari në atë pjesë të kokës, siç më patën rënë mua dikur. Disa të tjerë mbajnë “sheshirë” të mëdhenj të zinj, që nuk i heqin për asnjë çast. Janë nga vende të ndryshme të botës dhe shkojnë për në Tokën e Shenjtë, të cilën Perëndia ia pat premtuar dikur prijësit të tyre, profetit Moisi, alias hazreti Musasë, ndërsa bridhte në shkretëtirë me bashkëkombësit e vet të humbur.
Pasi sillem pak në mjediset e “Sent Andresë”, ku më sajdisin djaloshi Mustafa dhe kolegu i tij gjerman, Simoni, që ka ardhur këtu si vullnetar, kërkoj ta vizitoj muzeun “Mahmud Dervish”, që mban emrin e poetit më të njohur bashkëkohor palestinez, Mahmud Dervishit, i cili e ka edhe varrin aty. Me ekipin organizator të festivalit, Maitenë dhe bashkëpunëtorët e saj, të prirë nga drejtori Sameh, nisemi për atje. Posa zbresim nga makina lëshoj një klithmë habie: Muzeu “Mahmud Dervish” është një mrekulli! I ngritur në një kodër, ai i ngjan një amfiteatri, me shkallë prej guri të bardhë dhe me rrugica me bar e lule në të dy anët. Në të majtë është godina e muzeut, e cila, si me përmasat, ashtu edhe me pamjen, i përshtatet plotësisht mjedisit, ndërsa në majë varri i poetit, me një shelg vajtues sipër dhe lule rreth e rrotull. Në mermerin e bardhë është shkruar vetëm emri i poetit dhe data e lindjes dhe e vdekjes: Mahmud Dervish, 13 mars 1941- 9 gusht 2008. Në arabisht dhe në anglisht. Asgjë tjetër. Bukur, pastër, pa teprime, me shije. Përballë tij, varri i poetit tonë të madh Lasgush Poradeci në Pogradec, për të cilin kam shkruar dikur me zemër të plasur, duket i mjerë. Pa folur pastaj për varret e poetëve të tjerë, para e pas Lasgushit, në Shqipëri dhe në Kosovë, për të cilat nuk kujdeset askush.
Derisa Maiteja dhe ekipi i saj, në zyrën e drejtorit, rregullojnë dosjet e poetëve, unë shfrytëzoj rastin t’i bëj një vizitë muzeut. Vetëm, pa ciceron. (Miku im, poeti Bardhyl Londo, thoshte dikur në një poezi për Xhaminë Blu: “S’më duhet përkthyes këtu!”). Në hollin e gjerë të muzeut, në një monitor, shihet poeti duke folur dhe recituar poezi. Është një film që sillet non stop. Në njërën nga ato paraqitje, diku në Algjer, shihet në rend të parë lideri palestinez Jaser Arafat me uniformën e tij, duke dëgjuar me vëmendje poetin.
Në podiumin në të majtë është improvizuar dhoma e punës e poetit, jo vetëm e Mahmud Dervishit, por e secilit poet: një tavolinë, një karrige, një letër e bardhë mbi tryezë dhe një stilograf. Më kujtohet apartamenti i Majakovskit në Moskë, që ruhet i paprekur nga koha kur poeti i madh i Revolucionit ia hoq vetes; i dha fund jetës me një plumb në tëmth. Mahmud Dervishi, po ashtu poet i madh i Revolucionit, në të vërtetë i Rezistencës, vdiq pas një operacioni në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në moshën 67 vjeçare.
Në korridor ka fotografi të poetit, kurse në vitrina: libra, revista, pllakate, medalje e gjëra të tjera që lidhen me jetën dhe veprën e tij.
Kur kthehem në zyrën ku bëhen përgatitjet e fundit për manifestimin që do të fillojë të nesërmen (më 15 gusht), shfrytëzoj rastin t’ia dorëzoj “solemnisht” drejtorit të muzeut, në prani edhe të koleges së tij franceze dhe të disa të tjerëve, librin me poezi të Mahmut Dervishit të sjellë nga Prishtina: “Këngë për rezistencë dhe liri”, të përkthyer nga Abdullah Hamiti dhe të botuar në Shkup nga “Logos A”. E shkruaj me kujdes, në shqip dhe në frëngjisht, fjalinë: “Muzeut ‘Mahmud Dervish’ këtë libër të poetit të madh palestinez të përkthyer në gjuhën shqipe” dhe e lexoj me zë në të dy gjuhët para se t’ia dorëzoj. “Ramallah, 14 gusht 2018, Agim Vinca”. Drejtori Sameh, për çudi, nuk tregoi ndonjë entuziazëm të madh, për të mos thënë se u tregua indiferent. Kisha bërë çmos për ta siguruar këtë libër, duke e sjellë këtu në skaj të botës, kurse ai e pret ftohtë. Është një tip i pispillosur, që i ndërron teshat tri herë në ditë. Kujdeset për garderobën si të ishte femër. Antipod i Maitesë! Një arab, për më tepër palestinez, më mondan se një franceze! Edhe kjo bën vaki.
Të jetë ndonjë nga ata që përfitojnë nga fatkeqësia e popullit të vet, çfarë kemi pasur ne me bollëk në kohën e okupimit serb (dhe kemi edhe sot)?! Nuk e di. Por e di (ma thotë vetë) se drejtor i muzeut është që nga themelimi i tij në vitin 2012. Loja me çekun e honorarit, që ishte paraparë për poetët pjesëmarrës (rreth njëqind euro), hë sot, hë nesër, gjer ditën e fundit, ma përforcon përshtypjen jo të mirë për këtë njeri. Por nuk jam këtu për t’i drejtuar punët e tyre. Kam ardhur ta përfaqësoj vendin nga vij dhe kulturën së cilës i takoj. Kjo është detyra dhe misioni im si krijues e intelektual kudo që shkoj.
Gjatë katër-pesë ditëve të qëndrimit në Ramallah “njihem” me këtë qytet, më të madhin në Palestinë (pas Jerusalemit) dhe posaçërisht në Bregun Perëndimor.
Ramallahu është një qytet me rreth 400 mijë banorë në lartësi mbidetare prej mbi 800 metrash. Është qytet kodrinor. Është i urbanizuar, ka rrugë të asfaltuara, sheshe, parqe, hotele, banka, qendra kulturore… Të gjitha shtëpitë dhe ndërtesat e banimit janë prej guri të bardhë vendor dhe secila ka përsipër kazanë të mëdhenj me rezerva uji. Në fillim mendova mos ishte fjala për energji diellore, por shpejt mësoj se Izraeli kontrollon burimet e ujit dhe palestinezëve u jep ujë me “këste”, aq sa do vetë: një, dy ose tri ditë në javë, kështu që banorët vendës janë të detyruar të gjejnë zgjidhje alternative.
Në Ramallah nuk ka godina të larta, rrokaqiej, si te ne. Të gjitha ndërtesat janë katër-pesë katëshe, me përjashtim të një hoteli dymbëdhjetëkatësh, që shihet nga larg, sidomos natën dhe që është ndërtesa më e lartë në qytet.
Hapja e Festivalit
Festivali i Poezisë në Ramallah hapet me fanfare. Djem të rinj, të uniformuar, në mesin e të cilëve edhe një vajzë, marshojnë nga qendra e qytetit deri te ndërtesa e bashkisë me flamurin palestinez në ballë, duke u rënë tambureve. Ne poetët, me drejtorin Sameh në krye, ecim pas tyre, nën vështrimin e kalimtarëve dhe tok me disa fëmijë kureshtarë, që na bashkohen rrugës. Ka diçka madhështore në këtë spektakël, që quhet “Marshi i qytetit”, por në të njëjtën kohë ai është mbase paksa qesharak. Është imitimi i shtetit, që e bëjnë rëndom vendet që nuk janë shtet tamam, çfarë është Palestina, por edhe Kosova jonë. Shtete pa ushtri, me ca kadetë që bëjnë muzikë.
Kur arrijmë te ndërtesa e bashkisë, që është shumë e bukur, banda muzikore, pas një sforcimi, palos flamurin, merr qëndrim gatitu, na përshëndet ushtarakisht dhe shkon në punë të vet.
Hyjmë në sallën e bashkisë, ku së shpejti do të fillojë festivali i poezisë, mbrëmja e parë e tij. Mua më takon nderi i hapjes së festivalit. Albania është e para, me “A”. Pastaj vijnë të tjerët. Para se të filloj leximin e përshëndes publikun me: “Merhaba!” dhe “Mirëmbrëma!”. Është qëndrim i organizatorit që në natën e parë të lexohen poezitë e përfshira në Antologji. Nga unë është marrë vjersha “Leksion i vogël për Atdheun” e shkruar në vitet ’80. “Ç’është atdheu, baba?/ Më pyeti një ditë im bir./ Si t’i përgjigjem,ç’t’i them?/ Kjo është një pyetje kaq e lehtë/ dhe kaq e vështirë” – zhvillohet dialogu baba-bir në temën e atdheut. Është situatë tipike e popujve të pushtuar, që u ndalohet Atdheu. Nga teksti arabisht, që e lexon moderatori, kuptoj vetëm fjalën: “Vatan”. Publiku e pret ngrohtësisht paraqitjen time, sikurse edhe të poetëve të tjerë. Në sallë ëshë edhe ministri i kulturës, i cili mbajti një fjalë rasti.
Në leximet në vazhdim, në ditët që pasojnë, priten mirë, jo rrallë edhe me pasthirrma habie, poezitë: Zogjtë, Piramidat, Plepat e vendlindjes, Qentë e Sodomës, I jashtëzakonshëm, E shkruar më 1 janar 1993, Udhëtimi i fundit i motrës sime, Nostalgji për kohërat e rrezikshme, Ode biçikletës sime etj. Përveç vlerës artistike, për të cilën s’më takon të flas mua si autor, edhe përkthimi duket se funksionon. Por kryesorja duhet të jenë situatat për të cilat flasin këto vjersha, që kanë analogji me fatin e Palestinës, dje dhe sot. Unë kisha në program gjithsej nëntë paraqitje para publikut, prej të cilave njëra “Solo Voice” njëorëshe, kurse me mbrëmjen përmbyllëse, që u mbajt natën e fundit, më 18 gusht, bëhen dhjetë. Shumë. Isha ndër poetët më të “eksploatuar” në Ramallah, prandaj disa kolegë nisën të më thonë, gjysmë me shaka: “The star of festival”.
Sikurse në Setë, edhe këtu, këto takime mbahen në pika të ndryshme, brenda e jashtë dhe shoqërohen shumë herë edhe me muzikë. (Palestinezët janë popull shumë muzikor). Publiku përbëhet kryesisht nga të rinj, nxënës dhe studentë, kryesisht vajza, me shamia ose pa to.
Biseda për jetën, teatrin dhe… Palestinën
Në njërin nga këto lexime, që u mbajt në shtëpinë ku e ka pasur studion Mahmud Dervishi (tani quhet Qendra Kulturore Khalil Sakakini), njoha zonjën Iman Aoun (Ashtar), e cila ishte moderatore e mbrëmjes. Pas leximit, me të dhe një kolegen e saj, ndenjëm gjatë në një kafene të bukur dhe biseduam për shumëçka.
Imanja është drejtoreshë artistike e një trupe teatrore. E njeh mirë realitetin palestinez dhe nuk ngurron të flasë edhe për tema delikate. Është e krishterë dhe jeton në Jerusalem. Udhëton çdo ditë nga Jerusalemi në Ramallah, ku punon, me makinën e saj “Peugeot”, të cilën e nget vetë. Është rreth 50 vjeçe, por duket shumë më e re. Është moderne në veshje dhe në sjellje. I pëlqen të pijë birrë, e cila këtu është shumë cilësore, por edhe pak e shtrenjtë: 28 shekelë shishja (rreth 7 euro). Në treg sigurisht kushton shumë më lirë. Kafja dhe çaji bëjnë dy euro në lokale, ku bashkë me kafenë ta ofrojnë edhe nargjilenë.
E pyes për vajzat që mbajnë shami, së cilës këtu i thonë “hixhab”. Thotë se janë shtuar në kohë të fundit, nën ndikimin e organizatave islamike (si tek ne) dhe se kjo është bërë një lloj mode.
Më interesojnë shumë gjëra, por nuk dua ta luaj rolin e reporterit që bën intervista, dua që biseda të rrjedhë spontanisht, aq sa është e mundur. Zonja Aoun thotë se ka përgatitur në kohë të fundit një shfaqje pa fjalë, që flet për dhunën dhe se do të donte ta shfaqte në Kosovë. “Pantomimë?”, e pyes. “Jo, thotë, shfaqje teatrore. Me dy personazhe”. Titullohet: “Oranges & Stones” (Portokaj dhe shkëmbinj). Më tingëllon pak si filmi fantastik i Kjubrikut: “A Clockëork Orange” (Portokalli i ferrit).
Trupa e saj teatrore numëron gjithsej 11 anëtarë dhe është një teatër me prirje eksperimentale. Quhet Teatri ASHTAR. ”Ne vemë në skenë kryesisht pjesë që i shkruajnë vetë anëtarët e trupës”, thotë. Nuk e fsheh se është me bindje socialiste, por jo edhe anëtare e ndonjë partie politike.
Rroga e saj është 1500 dollarë, por izraelitët, sipas fjalëve të saj, për të njëjtën punë paguhen shumëfish më shumë. Ndihmat që vijnë nga Bashkimi Evropian kalojnë nëpër Tel-Aviv. Rroga mesatare në Palestinë është 3000 shekelë, që do të thotë rreth 700-800 euro. Punëtori i thjeshtë fiton 400 dollarë në muaj, por në rrugët e Ramallahut, gjatë pesë ditëve sa qëndrova atje, nuk pashë asnjë lypës. (Në qytetet tona t’i nxjerrin sytë në çdo hap). As fëmijë që fshijnë xhamat e veturave në semaforë nuk pashë, me përjashtim të një rasti të vetëm. Kjo s’do të thotë se nuk ka varfëri, por njerëzit janë solidarë.
Poeti nga Shkupi, me të cilin e bisedoj këtë punë, thotë se mungesa e lypësave shpjegohet me traditën e dhënies së ndihmave, sipas fesë islame, por lypësia, i them, është një profesion. Ndërsa francezi Jean Portante (Zhan Portant), ndonëse njeri dhe krijues serioz, e kthen bisedën në shaka: “Unë nuk e di a ka prostituta?!”.
Imanja flet mirë frëngjisht, por kur nis të më flasë për situatën në Palestinë nuk e kuptoj plotësisht. Nuk do ta kuptoja edhe sikur të më fliste shqip, sepse është shumë e komplikuar.
Sipas Marrëveshjes së Oslos, të arritur me ndërmjetësimin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës (në kohën e presidentit Klinton), Cisjordania ose Bregu Perëndimor, si quhet ndryshe, u nda në tri zona: Zona A, Zona B dhe Zona C, në të cilat autoritetet izraelite dhe palestineze kanë kompetenca të niveleve të ndryshme.
Zona A përfshin shtatë qytete të Cisjordanisë: Nablusin, Betlehemin, Zheninin, Jerikonë, Tulkarenin, Hebronin dhe Ramallahun, që kontrollohen nga Autoriteti Palestinez. Kjo zonë përfshin 20% të territorit të Cisjordanisë dhe 55% të popullsisë. Banorët e kësaj zone kanë pasaporta palestineze, që ua lëshon Ministria e tyre e Jashtme, ndërsa palestinezët që jetojnë në Jerusalem, çfarë është edhe bashkëbiseduesja ime, kanë pasaporta jordaneze dhe leje kalimi izraelite për në Cisjordani.
Zona B përfshin pjesën dërrmuese të lokaliteteve të tjera palestineze, me përjashtim të disa fshatrave dhe kampeve të refugjatëve. Këtu administratën civile e kanë autoritetet palestineze, por për sigurinë kujdesen ato izraelite. Kjo zonë përfshin 28% të territorit dhe 41% të popullsisë së Cisjordanisë. Izraeli ka të drejtë të intervenojë ushtarakisht në situata kritike.
Zona C, që përfshin pjesën më të madhe të Cisjordanisë, 62% të territorit të saj, është nën kontrollin e plotë të Izraelit, civil dhe ushtarak. Në të gjendet pjesa më e madhe e tokës pjellore, si dhe burimet e ujit. Kjo zonë i ndan dhe njëkohësisht i rrethon me kufij që kontrollohen nga Izraeli dy zonat e para, zonën A dhe zonën B, kurse të tria së bashku duken në hartë si lëkura e leopardit.
Zona C është një territor plotësisht i kolonizuar. Në të izraelitët kanë ngritur kolonitë e tyre, të quajtura “kibuce”, të banuara kryesisht me hebrenj të ardhur nga jashtë. Ka rreth 135 koloni të tilla me rreth 300-400 mijë banorë.
Gjendja në Rripin e Gazës është edhe më e rëndë se në pjesën tjetër të territorit palestinez. Poeti nga Luksemburgu, i cili dy vjet më parë ka qenë në Gaza si gazetar, thotë se banorët e saj furnizohen me ushqime nga Egjipti nëpërmjet kanalesh nëntokësore, ndërsa ish-shtetet komuniste si Rusia dhe satelitët e saj, Serbia në radhë të parë, e furnizojnë me armë organizatën militante Hamas.
Pas Marrëveshjes së Oslos të vitit 1995, e cila u arrit pas bisedimeve dyvjeçare (1993-1994) ndërmjet palëve në konflikt, nënshkruesit e saj, lideri palestinez Jaser Arafat dhe udhëheqësit e shtetit izraelit, Jicak Rabin dhe Shimon Peres, morën Çmimin Nobel për paqe (1994), por problemi nuk u zgjidh dhe konflikti mbeti i hapur.
Më 15 nëntor 1998, Këshilli Kombëtar Palestinez shpalli, në Tunis, pavarësinë e Palestinës. Sot Palestina njihet si shtet nga më se 130 vende të botës, përfshirë edhe Shqipërinë dhe ka marrëdhënie diplomatike në nivel ambasadash me shumicën prej tyre (në listën e shteteve që e kanë njohur Palestinën mungojnë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Britania e Madhe dhe, natyrisht, edhe Izraeli); ka ulëse në OKB, por pa të drejtë vote, me statusin e vëzhguesit dhe është anëtare e organizmave ndërkombëtarë si Këshilli i Evropës, UNESCO etj. Ka qeveri, kryeministër, ministra dhe institucione të tjera shtetërore, selia e të cilave është në Ramallah.
Ramallahu është si të thuash kryeqytet provizor i Palestinës, sepse asnjë palestinez nuk heq dorë nga ideja e të qenit të Jerusalemit (lindor) kryeqytet i shtetit të ardhshëm palestinez.
Në Jerusalem
“La beauté du monde est dans la diversité”.
Gjatë qëndrimit në Palestinë pata rastin ta vizitoj edhe “qytetin e shenjtë”, Jerusalemin, i cili quhet ndryshe edhe “qytet tri herë i shenjtë”, për shkak të tre religjioneve të mëdha që kanë lindur dhe bashkëjetojnë aty: atij mysliman, hebraik dhe të krishterë. Vizita në këtë qytet është ëndërr për gjithkënd, por bëhet realitet vetëm për një pakicë njerëzish, për shkak se shkuarja në këtë qytet nuk është punë e lehtë.
Mua m’u dha rasti të shkoja dy herë brenda dy-tri ditëve. Herën e parë, me pjesëmarrësit e tjerë të festivalit, si turistë, kurse herën e dytë, dy ditë pas, për një lexim letrar, bashkë me dy poetë francezë, Simonin dinamik, edhe pse 75-vjeçar (Antoine Simon) dhe Zhaninën e qetë (Janine Ghdalia) dhe me këngëtaren me origjinë arabe Roula (Rula) Safar, mezosoprano, që flet e këndon edhe në arabisht. (Rula jeton në Francë, por është e lindur në Liban). Me ne ishte edhe poetja palestineze, Sheikha (Shejha), një zeshkane e bukur me flokë të dendura si shkurre, shumë e gjallë dhe e hareshme. (Në shënimet e saj biografike shkruan se është bijë e një fisi beduin).
Në rrugë nga Ramallahu në Jerusalem herën e parë iu nënshtruam një kontrolli të rreptë, kurse herën e dytë kaluam thuajse pa na kontrolluar fare, falë gjindshmërisë së taksistit, i cili ushtarëve izraelitë u tha veç një fjalë: “Family”, ngase me ne në taksi ishte edhe gruaja e tij e dytë, si thoshte, nuk e di a me shaka a seriozisht, një vajzë 17 vjeçare e mbuluar me shami.
Jerusalemi ose Rruzalemi, si e quan Fishta në poezi dhe dom Simon Filipaj në Bibël, ka katër lagje: lagjen myslimane (arabe), lagjen hebraike, lagjen e krishterë dhe lagjen armenase. Është i rrethuar me mure të trasha e të larta prej guri dhe ka shtatë porta. Përse pikërisht shtatë? Sepse, sipas Talmudit, numri shtatë është numër me fat, ndërsa sipas Kuranit, xheneti i ka shtatë porta.
Historia tregon se këto shtatë porta nuk e bënë parajsë Jerusalemin, por ai arriti t’i mbijetojë shekujt dhe të arrijë si qytet deri në ditët e sotme.
Në të kaluarën Jerusalemi është quajtur edhe Sion (Cion) dhe Ir David (Qytet i Davidit), sipas emrit të mbretit David, i cili sundoi në qytet në vitet 970 para erës sonë. Atë e trashëgoi i biri i tij, mbreti Solomon, autori i psalmeve të mrekullueshme, më i njohuri ndër të cilët është Psalmi 137, që flet për dëbimin e hebrenjve nga Palestina dhe ëndrrën e tyre të përhershme për kthim. (Oh, m’u thaftë-o krahu mua,/ Rruzalem në të harrofsha,/ për qiellzë gjuha m’u kaptë mua,/ të të kujtoj ty nëse unë pushofsha,/ në mos e vënça Jerusalemin/ mbi të gjitha gëzimet e mia!). Jerusalemi, ky qytet i lashtë midis Detit Mesdhe dhe Detit të Vdekur, gjendet në lindje të Tel- Avivit, në jug të Ramallahut, në perëndim të Jerikosë dhe në veri të Betlehemit. Është nga qytetet më të lashta në botë, i banuar vazhdimisht qysh prej 4-5000 vjetësh.
Qyteti i Vjetër, pos “qendër e tri feve”: Islamit, Judaizmit e Krishterimit, është edhe djep i shumë popujve, gjuhëve, kulturave; një Babiloni e vërtetë. Jerusalemi i ri, modern, është ngritur jashtë mureve të qytetit të vjetër. Për myslimanët ky është qyteti i tretë i shenjtë, pas Mekës dhe Medinës.
Në një sipërfaqe prej më pak se 1 km² gjenden tempuj të shumtë, si: Tempulli i mbretit Solomon, Muri i Vajtimit, Xhamia Al Aksa, Kisha ku gjendet varri i Krishtit etj. Aty e sheh se ç’do të thotë ekstazë fetare. Vajza e gra të reja fërkojnë mermerin me duar e shami, pastaj prekin trupin dhe bien në trans. Afrohem dhe unë, vë dorën mbi mermerin e lagësht. (Nuk e di pse është i tillë). Miku im algjerian, Yvan Tetelbom, që nuk beson në legjendat biblike, më fotografon.
Jam apo nuk jam pelegrin tani? Nuk e di. Ndryshe nga grupet e tjera të turistëve, ne grupi i poetëve, nuk kemi udhëheqës as ciceron. (Drejtori Sameh nuk kuturis ta luajë këtë rol). Vetëm e shohim me sy dhe e ndiejmë me zemër këtë qytet me jetëshkrim të jashtëzakonshëm, që shkëlqen nën diellin e nxehtë të verës.
Gjatë historisë së tij të lashtë, Jerusalemi dy herë është rrënuar krejtësisht, 23 herë ka qenë i rrethuar, 52 herë i sulmuar dhe 44 herë i pushtuar. Një bilanc të tillë, sa tragjik, aq edhe heroik, nuk e ka ndonjë qytet tjetër në botë.
Edhe në kohët e reja, fatkeqësisht, ky qytet nuk gjeti paqe e qetësi. Nga viti 1948 deri më 1967, pjesa perëndimore e tij qeverisej nga Izraeli, ndërsa Jerusalemi Lindor nga Jordania. Pas Luftës Gjashtëditëshe arabo-izraelite, që përfundoi me fitoren e izraelitëve, Qyteti u ribashkua, në të vërtetë u aneksua nga Izraeli. Një ligj i vitit 1980 e shpall Jerusalemin kryeqytetin “e amshuar, të pandashëm” të Izraelit, megjithëse statusi i tij mbeti i diskutueshëm. Jerusalemi ka një popullsi prej 890.428 banorësh (sipas statistikës së vitit 2013). Ai është një qytet i përbërë (heterogjen) dhe përfaqëson, si thamë, shumë kombësi, fe, grupe etnike etj.
Në shumë pika të qytetit shihen ushtarë të armatosur me automatikë në dorë. Paqja e tij është e brishtë. Izraeli ka ushtri të fortë dhe shkallë të lartë vigjilence ushtarako-policore, ashtu siç e ka edhe njërin nga shërbimet më të forta informative në botë. Shërbimi ushtarak zgjat tre vjet për djemtë, kurse dy për vajzat.
Jerusalemi është qytet ku në çdo hap haset një objekt i shenjtë: kishë, sinagogë, xhami, fragmente tempujsh etj. Hebrenjtë e kanë Murin e Lotëve; të krishterët Varrin e Shenjtë, ku u shtri Krishti pas kryqëzimit në Golgotha para se të ringjallej ditën e tretë, 2018 vjet më parë, kurse myslimanët Xhaminë Al Aksa me Kupolën e Artë, nga e cila, sipas besimit, profeti Muhamed u ngjit në qiell për të folur me Perëndinë, njësoj si Moisiu shekuj më parë, kur nga qielli iu diktuan “dhjetë urdhëresat” e famshme. Ja përse Jerusalemi është konsideruar që prej kohëve të hershme si qyteti ku banon Perëndia.
Në një mjedis të tillë s’ka si të lejohen blasfemitë, por ja që ndodhin edhe ato.
Kohë më parë, një modele belge shokoi publikun, duke u shfaqur tërësisht nudo te Muri i Lotëve. Thuhet se reaguan shpejt rabinët për ta larguar sa më parë bukuroshen problematike.
Jerusalemi është edhe qytet tregtar. Në të dy anët e rrugicave të ngushta, që vlojnë nga njerëzit, aq sa s’ke ku ta hedhësh gjilpërën, ka dyqane që shesin rroba, suvenire, artikuj ushqimorë etj. Gratë arabe në trotuare mbajnë para vetes shporta me fiq, banane, kumbulla, rrush, shegë e fruta të tjera tropikale dhe ftojnë në gjuhën e tyre kalimtarët që t’i shijojnë ato. Në këtë mjedis ekzotik, që ta kujton ngapak Stambollin dhe veçanërisht Kapaliçarshinë, nuk ka vizitor që nuk blen diçka për kujtim.
Në vizitën e dytë, atë të orës letrare, njërën nga portat e gjetëm mbyllur për shkak të një ekscesi që kishte ndodhur gjatë ditës. (Policia izraelite kishte vrarë një djalë të ri arab). Shkuam te porta tjetër dhe pamë njerëz të të gjitha moshave, prej pleqve me mjekër e deri te fëmijët e mitur, me veshjen e tyre karakteristike, që nxitonin për në lutjen e mbrëmjes, pak para perëndimit të diellit.
Pas leximit letrar, në një sallë të rrallë për nga bukuria, pasi recituam ne poetët, kurse Rula interpretoi dy-tri këngë të shoqëruara me dajre e kitarë dhe pasi pimë pijet me të cilat na qerasën nikoqirët, morëm rrugën për në Ramallah. Rruga kaloi shpejt, me fjalamaninë e taksistit, që tani ishte vetëm, pa gruan dhe kukurisjet e “beduines” me zërin e saj gurgullues.
Në sallë kishte qenë edhe një burrë i moshuar, i ulur krejt në fund, i cili m’u afrua pas leximit dhe më pyeti në dija serbisht, gjuhë kjo të cilën ai e fliste mjaft mirë, sepse kishte studiuar në Beograd. Duket se kishte nostalgji për këtë vend, por, për fatin e tij të keq, në festival nuk merrte pjesë asnjë poet serb.
Nuk mungoi as mikja ime e Ramallahut, Imanja e mirë e bujare, banore e Jerusalemit, që kishte ardhur të na ndiqte dhe që më shërbeu si përkthyese me frëngjishten e saj.
Një retrospektivë e vogël historike
Njohësi i mirë i rrethanave në Lindjen e Afërt, gazetari Nehat Islami, në librin e tij “Hotel Bejruti” (“Koha”, Prishtinë 2013), thotë se kur u mor vendimi për themelimin e shtetit izraelit në vitin 1947, në rezolutën e Komitetit të OKB-së thuhej se Izraelit do t’i takonte pak më shumë se gjysma e këtij territori, që deri atëherë quhej Palestinë, rreth 56 për qind, kurse popujve arabë, në radhë të parë palestinezëve, rreth 43 për qind me rreth 5.860 kilometra katrorë. Mirëpo, arabët nuk e pranuan këtë ofertë, madje e refuzuan në mënyrë kategorike, duke thënë se do t’i hidhnin në det hebrenjtë! Kështu, shpërtheu lufta e parë arabo-izraelite (1948), në të cilën shteti i posaformuar i Izraelit mori 78 për qind të territorit.
Kanë kaluar plot shtatëdhjetë vjet nga ajo kohë dhe arabët, shtetet arabe, të përçara e shumë herë edhe të armiqësuara ndër vete, ende po i hedhin hebrenjtë në det!
Edhe deklarata e kryetarit të atëhershëm të Ligës Arabe, njëfarë Ahmet Pashe, se çifutët që do të guxonin të vendoseshin në truallin e Palestinës, në cilëndo pëllëmbë të saj, do të laheshin në gjakun e vet, nuk doli e saktë, por mbeti vetëm një blof dhe asgjë më shumë.
Pesë luftëra janë zhvilluar deri më sot në këtë pjesë të botës dhe që të pesta, përfshirë edhe luftën e vitit 1967, që është më e njohura, sikurse edhe atë të 1973-shit, i ka fituar Izraeli, i cili, nga gjendja katastrofike në të cilën ishte kur u themelua si shtet në vitin 1948,erdhi duke u forcuar e konsoliduar jo vetëm në pikëpamje politike, falë edhe lobit të fortë çifut në botë, por edhe në planin ekonomik dhe sidomos ushtarakisht.
Pas këtyre luftërave territori palestinez u nda në dy pjesë, pjesa dërrmuese e të cilit, Cisjordania, dikur nën kontrollin e Jordanisë, kurse sot, pjesërisht, të Autoritetit Palestinez, kurse Gaza u shkëput nga pjesa tjetër e territorit dhe mbeti e izoluar, si një lloj getoje, që mbijeton falë lidhjes gjeografike me Egjiptin.
Ideja e presidentit egjiptian Anuar el Sadat për t’ua shtrirë dorën e pajtimit izraelitëve, konform asaj thënies “dora që nuk kafshohet puthet”, që pat bërë bujë të madhe atëbotë (në fund të viteve ’70), nuk pati ndonjë rezultat, për të mos thënë se dështoi plotësisht, kurse autori i saj, kryetari i shtetit më të madh arab, përfundoi i vrarë me atentat nga ushtarët e tij si tradhtar.
Marrëdhëniet arabo-izraelite dhe veçanërisht ato izraelito-palestineze janë shumë komplekse, aq sa herë-herë duken të pazgjidhshme. Pas shumë luftërave e konflikteve, por edhe përpjekjeve për paqe, që të shumtën e herëve kanë përfunduar pa sukses, sepse marrëveshjet e arritura nuk janë realizuar në terren, këta dy popuj të lashtë, që kanë një fillesë të përbashkët (që të dy janë bij të Abrahamit, veçse njëri me shërbëtoren, kurse tjetri me të zonjën e shtëpisë), jetojnë në armiqësi me njëri-tjetrin. “Në mëni të sho-shojt kanë lindë”, do të thoshte Fishta ynë, poet dhe prift françeskan, në oden e tij për lumin Jordan, që rrjedh “i madhnueshëm” ndër viset ku lindi Shkrimi Shenjt.
Deri në mbarim të Luftës së Parë Botërore Palestina, sikurse edhe vendet e tjera arabe, ishte nën sundimin osman, kurse nga viti 1918 e deri në vitin 1948 – koloni britanike. Për shkak të gjenocidit që ushtruan nazistët mbi hebrenjtë, të ideuar në librin “Mein Kamph” (Lufta ime) të Hitlerit, pas Luftës së Dytë Botërore komuniteti ndërkombëtar, me nismën e vetë britanikëve, mori vendim për formimin e një shteti të ri në këtë rajon të trazuar: shtetit izraelit. Të bijtë e Moisiut dhe Davidit po ktheheshin kështu në truallin e të parëve të tyre, nga i cili ishin dëbuar me dhunë (eksodi biblik), pas dy mijë vjetësh dhe pas shumë vuajtjesh e rravgimesh.
(Shqiptarët si popull mburren me të drejtë që gjatë Luftës së Dytë Botërore nuk dorëzuan asnjë familje çifute, madje as edhe një person të vetëm, tek nazistët).
Si pasojë e rrethanave të krijuara pas vitit 1948, por edhe të frikësuar për fatin dhe pozitën e tyre (të qenit një ishull i vogël në detin e gjerë arab: 6 milionë kundruall 400 milionëve), herë-herë mbase edhe të provokuar, izraelitët do të zbatojnë ndaj palestinezëve dhe arabëve të tjerë (Libanit, Jordanisë etj.), pothuaj të njëjtat metoda të cilat nazistët i kishin zbatuar ndaj tyre, të gjenocidit dhe aparteidit, që cenojnë lirinë, identitetin dhe vetë ekzistencën e tjetrit.
Mjafton të kujtojmë dëbimin e njerëzve nga vatrat e tyre, masakrat mbi popullsinë civile, përfshirë edhe gratë dhe fëmijët, granatimin e fshatrave dhe të kampeve të refugjatëve, përndjekjet e intelektualëve dhe vrasjet e politikanëve dhe shumë veprime të tjera represive, që e rëndojnë jetën e njerëzve dhe e ngarkojnë kujtesën e tyre.
Si e shohin zgjidhjen e këtij problemi: të konfliktit izraelito-palestinez dhe izraelito-arab disa mendje të ndritura të popullit izraelit?
Shkrimtari i shquar Amos Oz, që është edhe një humanist i madh, mendon se kriza mes dy popujve duhet të zgjidhet në mënyrë paqësore me krijimin e shtetit palestinez dhe ndarjen e Jerusalemit në dy pjesë; në pjesën perëndimore, që do t’i takonte Izraelit dhe në atë lindore, Palestinës. Në romanin e tij autobiografik “Rrëfim për dashurinë dhe errësirën”, të përkthyer edhe në gjuhën shqipe, shkrimtari i njohur sjell shumë ngjarje e personazhe që flasin për stereotipet e krijuara nga të dy palët për njëri-tjetrin dhe kërkon kapërcimin e tyre dhe gjuhën e mirëkuptimit për hir të brezave që vijnë.
Edhe shkrimtari tjetër izraelit, David Grosman, i cili humbi të birin në luftën në Liban, deklaron: “Ka vetëm një zgjidhje për konfliktin izraelito-palestinez: të ndahet ky vend midis dy palëve”. Kurse sa i përket Jerusalemit, duhet të gjendet një zgjidhje që do ta bëjë atë edhe kryeqytet të Izraelit, edhe kryeqytet të Palestinës. Por kjo nuk mjafton, sipas tij. “Paqja nuk bëhet vetëm me uljen e armëve dhe nënshkrimin e protokolleve, por duke e shikuar tjetrin si njeri e jo si armik”.
Edhe palestinezët i kanë intelektualët e tyre eminentë, çfarë është, fjala vjen, autori i veprës kapitale “Orientalizmi”, Eduard Saidi, por edhe shumë të tjerë, më pak të njohur, të cilët, duke i luftuar paragjykimet që janë krijuar për arabët dhe popujt e Lindjes nga perëndimorët, kërkojnë që këta popuj të trajtohen si të barabartë me popujt e tjerë të botës.
Dëshmia e poetit bard
Në Palestinë isha me poezinë dhe për poezinë. Në radhë të parë. Andaj po i rikthehem edhe një herë poetit me të cilin identifikohet ky vend, Mahmud Dervishit, që është bard nacional i Palestinës.
Palestinezët, popull me kulturë të lashtë, kanë shumë poetë të mirë, disa prej të cilëve njihen edhe jashtë kufijve të botës arabe, por poeti pa dyshim më i shquar palestinez është Mahmud Dervishi (1941-2008).
Citohet shpesh thënia e tij: “Është vështirë të jesh poet, por të jesh poet palestinez është edhe më vështirë”. Të jesh poet palestinez do të thotë shumë herë të jesh në burg, në ekzil apo edhe në varr. Mahmud Dervishi i provoi që të tria. U burgos shumë herë nga shteti izraelit (më 1961, 1965, 1967) derisa u detyrua ta braktiste atdheun në vitin 1968; e kaloi një pjesë të madhe të jetës në ekzil: plot 27 vjet në relacionin Bejrut-Paris dhe vdiq pas një operacioni në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në vitin 2008, në moshën 67 vjeçare.
Rrëfimi i tij është tronditës. “Më kujtohet ende… Më kujtohet shumë mirë. Një natë vere, ndërsa flinim, sipas zakoneve të vendit, në tarracën e shtëpisë, nëna më zgjoi e kapluar nga frika dhe ne u gjendëm në vrap për në pyllin e afërt, tok me qindra banorë të tjerë të fshatit. Plumbat vërshëllenin mbi kokat tona dhe unë nuk po kuptoja se ç’po ndodhte. Pas një nate të tërë në rrugë, arritëm në një fshat të huaj, të panjohur për ne fëmijët. Atëherë unë pyeta pafajësisht: Ku jemi? Dhe e dëgjova për herë të parë fjalën Liban”.
Jeta e tij i ngjan një drame të vërtetë, kurse poezia e tij është refleks i kësaj jete dhe i tragjedisë së popullit të vet. Kur ishte jo më shumë se shtatë vjeç familja e tij u dëbua nga fshati për t’u vendosur në një kamp refugjatësh në Liban. Pas një viti prindërit e tij vendosin të kthehen nga kishin ardhur, por kur arrijnë në fshatin e tyre e gjejnë atë rrafsh me tokë, të rrënuar plotësisht nga forcat izraelite. Vendosen në mënyrë gjysmilegale në një fshat tjetër, duke u paraqitur si pjesëtarë të një fisi beduin, ku djaloshi i zgjuar fillon shkollën dhe bën hapat e parë në poezi. “Këtu mori fund fëmijëria ime, thotë, dhe unë u bëra papritur ‘i rritur’. Në rrethanat e krijuara pas vitit 1948 fillova t’i dëgjoj gjithnjë e më shpesh fjalët: atdhe, luftë, lajme, refugjatë, kufij… dhe ta zbuloj kuptimin dhe rëndësinë e tyre”.
Mahmud Dervishi është poet i Rezistencës. Tok me poetin tjetër të njohur Muin Bsiso e disa të tjerë, ai mund të quhet themelues i kësaj poezie, e cila është reagim i drejtpërdrejtë ndaj asaj që ndodh në vendin e tyre, por duke e trajtuar këtë tematikë jo vetëm si problem politik, por edhe si dramë njerëzore. Koncepti i tij për artin nuk është aspak dogmatik. Përkundrazi. Poet me dhunti të rrallë dhe me kulturë të gjerë, ai është i vetëdijshëm se edhe poeti i rezistencës duhet të jetë në radhë të parë poet.
“Atdheu im është kasaphanë”, shkruan në një nga poezitë e tij. “Kur isha i vogël e i lumtur/ Lulja ishte shtëpia ime/ Përrenjtë ishin deti im/ Lulja u bë plagë/ Përrenjtë gjak”.
Mahmud Dervishi është poet që di t’i shndërrojë fjalët në armë, kurse armët në lule. “Atdheu im/ çelik i prangave të mia/ ma mëso tërbimin e shqiponjave/ dhe butësinë e atij që beson në Ardhmëri”. Ai dëshironte të ishte zë i popullit të vet të vuajtur dhe i aspiratave të tij liridashëse. Kënga e tij është britmë e fuqishme kundër dhunës, por edhe pëshpërimë e mallit, dhembjes, shpresës.
Në rrafshin e ligjërimit poetik theu klishetë e poezisë tradicionale arabe dhe rinovoi vargun, ritmin, gjuhën, figuracionin.
Si i tillë u çmua jo vetëm në vendin e tij dhe në vendet e tjera arabe, por edhe në mbarë botën. Krijimtaria e tij është përkthyer në rreth tridhjetë gjuhë, përfshirë edhe gjuhën shqipe.
Për nder të tij mbahet festivali në Ramallah, ashtu siç mbahet ai i Setës për nder të Valerisë.
Në vitin 2006 ishte kandidat për Çmimin Nobel, ndërsa një vit më vonë, në 2007-n, iu dha “Kurora e artë” e Mbrëmjeve Poetike të Strugës. Pas poetit izraelit Jehuda Amihaj, laureat i vitit 1995, duhej edhe një poet palestinez. Për të krijuar baraspeshë. E njoh mirë mentalitetin e njerëzve që e bëjnë këtë festival. Kam pasur të bëj me ta. Kjo nuk do të thotë se Mahmud Dervishi nuk e meritonte çmimin. Jo. Ai është poet që i bën nder këtij çmimi. Por unë e di ç’pata hequr në vitet 2003-2005, si anëtar i Këshillit Drejtues të festivalit të Strugës, që çmimin “Kurora e artë” ta merrte, më në fund, edhe një poet shqiptar. E mori Fatos Arapi në 2008-n, kur unë kisha dhënë dorëheqje nga organi drejtues i këtij manifestimi letrar, për shkak se në statutin e tij nuk parashihej përdorimi i gjuhës shqipe, problem ky që nuk është zgjidhur as sot e kësaj dite!
Të keqen munde me këngë!
Është varg i një poezie të Ali Podrimjes, të shkruar kah mesi i viteve ’90, në kohën e represionit të përditshëm serb në Kosovë.
M’u kujtua derisa dëgjoja vargjet e poetëve palestinezë, edhe pse në një gjuhë që nuk e njoh, me përjashtim të ndonjë fjale që ka hyrë në gjuhën shqipe, kryesisht nëpërmjet turqishtes.
Poetët nuk mund ta ndryshojnë botën, por detyrë e tyre është të mos heshtin përballë të keqes; ta mundin atë me këngë, siç thotë pandani kosovar i Mahmud Dervishit, Ali Podrimja, që e mbylli jetën në një festival poezie në Francë këtu e gjashtë vjet më parë.
Mahmud Dervishi vdiq relativisht i ri, por la vazhdues në poezinë që krijohet në vendin e tij, por edhe nga poetë që jetojnë në ekzil, sikurse edhe ai vetë, një kohë të gjatë.
Poeti palestinez nga Siria, që jeton në Suedi, Ghayath Almadhoun, alias Rijad Madun, në një “kasida” postmoderne me titull “Masakra” shkruan: “Masakra është metaforë e vdekur që i ha miqtë e mi, që i përbin pa kripë. Ishin poetë dhe u bënë Reporterë me kufij… Ata e kalojnë urën në agim me hap të lehtë dhe vdesin pa sinjal në celularët e tyre… Masakra është nëna e tyre e vërtetë, ndërsa gjenocidi vetëm poemë klasike që e shkruajnë gjeneralët në pension… Masakra ka më shumë mirëkuptim për miqtë e mi sesa Deklarata e Përgjithshme për të Drejtat e Njeriut… Masakra ua hapi dyert kur të gjitha dyert iu mbyllën atyre dhe e thirri secilin me emër, ndërsa në raportet e gazetave janë vetëm numër… Masakra është metaforë e vdekur që del nga televizioni dhe i ha miqtë e mi pa asnjë kokërr kripe”.
Masakra të tilla kanë ndodhur në Palestinë, në Bosnjë, në Kosovë dhe po ndodhin ende në Siri e në vende të tjera të botës edhe në shekullin XXI.
Në Ramallah u tubuan poetë nga pesëmbëdhjetë vende të botës (Shqipëri, Algjeri, Francë, Greqi, Itali, Maqedoni, Maltë, Portugali, Suedi, Spanjë, Siri, Kili, Kubë dhe Luksemburg), pa harruar, natyrisht, as poetët vendës, palestinezë, që janë më të shumtët: gjithsej dymbëdhjetë, prej të cilëve gati gjysma femra, vajza dhe gra.
Mungon, qoftë edhe një poet izraelit, në këtë mes.
Drejtoresha Maite, e cila me emrin dhe mirësinë e saj ma kujton mbesën time Maide, arsimtare e gjuhës shqipe në Kumanovë dhe poete (edhe pse nuk ka botuar asnjë varg!), më thotë se ka poetë izraelitë që do të donin të merrnin pjesë, por nuk i lë shteti.
Nuk është mirë kur shteti përzihet në punët e brendshme të poetëve dhe u dikton atyre ku të shkojnë e ku jo!
(Në Setë, për çdo vit, janë të pranishëm të dy palët: edhe izraelitët, edhe palestinezët. Për vitin 2015 jam dëshmitar vetë).
Ditën e kthimit, më 19 gusht, “suedezi”, që duket si komandant (i mbathur me çizme në mes të verës), e ngacmon maqedonasin Filip, që e ka humbur kartelën të cilën autoritetet izraelite e japin si vizë kur hyn dhe e kërkojnë në dalje. “Do t’u themi se je i Hamas-it!”. Shkupiani hesht, kurse kurdi Marvan Ali, azilant në Gjermani, më flet për gjendjen e kurdëve që jetojnë në Irak, Iran, Siri e Turqi dhe për aspiratat e tyre për të pasur shtetin e tyre kombëtar: Kurdistan. Sipas tij në botë ka rreth 35 milionë kurdë, një shifër mbase e fryrë, por edhe sikur të jenë shumë më pak, ata kanë të drejtë të kenë shtetin e tyre dhe të jetojnë në liri. Djaloshi kurd, i cili gjatë ditëve të festivalit e ndiqte me shumë vëmendje leximin tim në shqip, e thekson me mburrje faktin që gjuha kurde është gjuhë indoevropiane, sikurse shqipja.
Në aeroportin e Tel-Avivit na shoshisin mirë e mirë: “Ku ishit? Pse? Kush ju ftoi? A e kini ftesën? Nga e njihni Maitenë? Kush jua ka palosur teshat? Sa ditë qëndruat? Ku?”
Përgjigjemi me durim dhe e marrim “vizën” për të vazhduar rrugën, ne, katër poetë që flasin gjuhë të ndryshme, por që i ka bërë bashkë gjuha e poezisë, që kthehen nga pelegrinazhi poetik në Palestinë.
Në Stamboll rrugët tona ndahen. Rijadi udhëton për në Stokholm, Marvani në Dyseldorf, Filipi në Shkup, kurse unë në Prishtinë. Secili me përshtypjet e veta nga Palestina dhe mbase edhe me ndonjë varg të ri të lindur gjatë qëndrimit në Ramallah a që do të lindë më vonë, ndoshta edhe në avion. Kushedi.
Duhen parë shumë qytete, njerëz, sende për të lindur një varg, thoshte Rilke.
Mirë mbetsh Palestinë!
“Boeing”-u fluturon në lartësi, kurse unë bëj njëfarë rezymeje të vizitës sime në Palestinë.
Në Palestinë më çoi poezia dhe unë isha atje në shërbim të saj. Por edhe ajo në shërbim tim.
Vargjet e mia u pritën shumë mirë nga publiku i atjeshëm dhe kjo është kryesorja. Të tjerat vijnë pastaj.
Më ndjek pas imazhi i qytetit mikpritës, me kodrat me ullinj, me shtëpitë e bardha dhe njerëzit bujarë.
Palestinezët i takojnë familjes së popujve arabë, por për nga temperamenti janë mesdhetarë: flasin me zë të lartë, qeshin, këndojnë, bëjnë humor…
Edhe këtu jeta frymon, duke sfiduar fatin e keq, vetminë, izolimin, vdekjen.
Nuk më hiqen mendsh: Kolegji “Saint Andrew’s”, hoteli “El Mirador” (ku fjetja kushton 60 euro); burri shurdhmemec, që pastron banjat dhe gjermanja e bukur, bardhë si bora, që tërë ditën rri në sallon me laptop në dorë.
Do t’i ruaj në kujtesë miqtë poetë: Ivanin e gjallë nga Algjeria, Lianën e kulturuar nga Greqia, italianin Klaudio nga Gjenova, djaloshin Glen nga Malta, Marian serioze nga Portugalia, Patricion nga Kili, i cili më thotë se Nerudën e mbyti Pinoçeti, por edhe se ai, Poeti i Madh, vazhdon të jetë Zot në Kili; Rudolfin serioz nga Kuba, që është larguar nga atdheu i tij komunist dhe që nga viti 1968 jeton në Barcelonë, në qytetin ku jeton e krijon edhe i biri i ish-kryeministrit të (vetë)vrarë shqiptar, Mehmet Shehut, shkrimtari Bashkim Shehu; anëtarin e Akademisë Malarme, Jean Portante (Zhan Portant), i cili bën shaka me emrin e vet, duke i shtuar ndajfoljen “très” dhe mbiemrin “important” (très important), që në frëngjisht do të thotë “shumë i rëndësishëm”, të cilit, siç më thotë duke pirë kafe e duhan me nargjile, Kadareja ia ka shkruar parathënien për romanin e tij: “La mémoire de la Baleine” (Kujtesa e balenës, 1999); poetët dhe poeteshat palestineze: Ahmad Jakoup, Ali Mavasi, Amer Bodran, Dalia Taha, Khalid Juma, Rajaa Ghanem, Sheikha Hlewa dhe të tjerët varg.
Maitenë me ekipin e saj, sekretaren elegante Marie-Helene dhe çiftin simpatik Jan dhe Sjuan.
Edhe drejtorin “topmodel” Sameh, i cili, qysh natën e parë më tha (nuk e di pse) se ai, edhe pse mysliman, pi uiski dhe ha mish gici.
Nuk mund ta harroj portretin e Imanes, që në një çast i thashë me shaka: “Du’ me t’marrë në Kosovë!”, kurse ajo ma ktheu njësoj si unë haxhiut brazilian në aeroportin e Stambollit: “Një herë tjetër!”.
Amos Ozi i famshëm, të cilit iu referuam më lart, kur folëm për marrëdhëniet arabo-izraelite, në një nga romanet e tij thotë se shkrimtari është një lloj paparaci, që “vjedh” jetën e njerëzve, jo me fotoaparat, por me fjalë.
Isha i vetmi në grupin e poetëve që nuk kisha “Smartphone”. Mungesën e tij u përpoqa ta kompensoj si gjithmonë me anë të syrit dhe kujtesës, por edhe duke mbajtur ndonjë shënim në fletoren që mora me vete kur u nisa nga Prishtina.
Në Ramallah dhe në kodrat përreth ka shumë ullinj. Madje, si në asnjë qytet tjetër në botë nga ata që kam parë unë, drurët e ullirit me kokrrat e tyre jeshile qëndrojnë edhe në trotuar si të ishin bimë dekorative.
Çdo ditë, në mëngjes herët, rreth orës pesë, dëgjohet zëri i myezinit dhe thirrja “Allahu ekber”, ndërsa fill pas saj kënga e gjelave si një melodi e lashtë, pagane. “Kikiriku” i tyre depërton qartë në dhomën ku fle, me dritare hapur, dhe më zgjon mallin e vendlindjes dhe të fëmijërisë.
Në tokën ku lindën tre religjionet e mëdha: Krishterimi, Judaizmi dhe Islamizmi; ku historia la gjurmët e saj të pashlyera nga lashtësia e deri në kohët moderne, nuk më hiqen nga sytë kokrrat e gjelbra të ullinjve dhe nuk më shlyhet nga veshët kënga e gjelave, që shpallin ditën e re.
Mirë mbetsh Palestinë!
Prishtinë, gusht 2018
Ftesa nga Franca dhe nisja për në “tokën e shenjtë”
Një telefonatë e zonjës Maïthé Vallès-Bled, drejtoreshë e festivalit të poezisë “VOIX VIVES, de Méditerranée en Méditerranée” (ZËRA TË GJALLË, nga Mesdheu në Mesdhe) rreth dy muaj më parë për të marrë pjesë në edicionin e dytë të këtij festivali në Ramallah më vuri në dilemë: të merrja rrugën për në Palestinë apo jo? (Të themi se festivali me traditë 21-vjeçare ZËRA TË GJALLË, nga Mesdheu në Mesdhe, i cili mbahet për çdo vit në javën e fundit të korrikut në qytetin bregdetar Sète/Setë të Francës, nga viti 2013 e ka zgjeruar veprimtarinë e vet edhe në disa vende të tjera të Mesdheut, përfshirë edhe Palestinën). Rruga për në Palestinë është e gjatë dhe e vështirë për shkak të marrëdhënieve izraelito-palestineze, por edhe shansi për të vizituar këtë vend nuk të jepet shpesh.
Pas konsultimit me mjekun që kujdeset për shëndetin tim, vendosa të shkoja në Ramallah, ku qëndrova nga data 13 deri më 19 gusht të këtij viti.
Një natë para se të nisesha për në Palestinë, piva një kafe me veteranin e gazetarisë kosovare, Nehat Islamin, i cili në vitet ‘70 ishte korrespondent i “Rilindjes” nga Lindja e Afërt dhe e Mesme. Nehati më dha disa informacione të vlefshme për këtë pjesë të botës dhe veçanërisht për vendin ku shkoja, Palestinën, por nënvizoi se ato, si tha vetë, janë pak të vjetruara. Më porositi gjithashtu që të isha i durueshëm gjatë kontrollit të autoriteteve izraelite, si në aeroportin e Tel-Avivit, ashtu edhe në pikat e kontrollit në rrugë për në Ramallah (check point) dhe të mos bija pre e provokimeve të mundshme.
Udhëtova me aeroplan në relacionin: Prishtinë-Stamboll-Tel-Aviv. Nga Prishtina u nisa në mëngjes, rreth orës 9, kurse në orët e pasdites isha në Tel-Aviv, në aeroportin “Ben Gurion”, ku më priste taksisti që do të më çonte në Ramallah.
Rruga nga Tel-Avivi në Ramallah zgjat rreth një orë e gjysmë, pa e llogaritur kontrollin në pikën që ndan dy vendet, e cila, siç do të bindem më vonë, kur të kaloj nëpër të, t’i kujton skenat e filmave me temë totalitare dhe veçanërisht ato të romanit “1984” të Oruellit.
Nuk di se ç’bëri taksisti palestinez, nga i ra, por në të shkuar unë e shmanga këtë kontroll, që do ta përjetoja dy herët e tjera kur udhëtova nga Ramallahu në Jerusalem: herën e parë për të vizituar qytetin e lashtë (i tërë grupi i pjesëmarrësve në festival) dhe herën e dytë kur shkova në leximin letrar që ishte paraparë më 17 gusht (ditë e premte) në pjesën e vjetër të qytetit.
Në Ramallah mbërrita në orët e vona të pasdites dhe u vendosa menjëherë në hotelin (si e quante organizatori) e Shkollës Teknike Episkopale, që në të vërtetë ishte një lloj konvikti me dhoma fjetjeje, restorant, bibliotekë, zyra, salla mësimi e leximi etj.
Pasi vendosem në dhomën modeste me tre shtretër, një dollap dhe një tavolinë, zbres poshtë për të pirë një kafe. Aty takoj, në hyrje të ndërtesës, një grup nxënësish a studentësh që po pushonin mes orëve të mësimit me profesorin e tyre në mes. Një nxënëse a studente (nuk e mora vesh mirë se ç’ishin, por kuptova se po mbanin kurse verore), më pyeti se nga vija. “Nga Shqipëria”, i thashë, me shpresë se e njohin më shumë se Kosovën, por edhe ngaqë organizatori i festivalit më kishte prezantuar kështu në program: Agim Vinca (Albania). “Ku gjendet ky vend, në Europë?”, pasoi pyetja e çuditshme për mua. “Po, në Europë”, i them. “Në Ballkan”. Vajza e re, e pasherr, nis ta kërkojë në celular, ndërsa profesori i saj, me një nënqeshje ironike, tha: “Shqipëria, mbretëria e mafies!”.
Ky ishte takimi im i parë me Palestinën, në të vërtetë me një palestinez, intelektual, pas atij me taksistin, me të cilin rrugës kisha shkëmbyer vetëm tek-tuk ndonjë fjalë. “Royaume de mafia”, u shpreh profesori “i madh”, siç e cilësoi veten njeriu që kisha përballë, të cilin nxënësit e tij e puthnin nga tri herë në faqe para se të largoheshin. E kundërshtova menjëherë, natyrisht. “Jo, i them, s’është e vërtetë! Është propagandë!”, por në vete mendoj: “Ja si ia kemi nxjerrë namin e keq vetes! Shihni çfarë imazhi i kanë krijuar vendit, Shqipërisë, sikundër edhe Kosovës, qeveritarët e saj të papërgjegjshëm me veprimet e tyre, por edhe opozita e etshme për pushtet, që flet zi e më zi për vendin e vet kudo që shkon. S’lë gjë pa thënë! Edhe media, sigurisht, media jonë e çoroditur dhe ajo e huaj që bazohet shumë herë në të, ka “meritën” e vet në këtë mes.
Takimi i tretë me njerëzit e vendit në të cilin sapo kam shkelur, por për të cilin kam lexuar e dëgjuar aq shumë, është me drejtorin e muzeut “Mahmud Dervish”, që është organizatori kryesor i festivalit, tok me drejtorinë e festivalit “mëmë” të Setës dhe bashkinë e Ramallahut, qytetit ku mbahet festivali. Drejtori Khader vjen me makinën e muzeut, e cila në xhamin e mbrapmë ka portretin e poetit, kurse në dyer mbishkrimin e institucionit, tok me një shokun e tij poet palestinez, që ka ardhur nga jashtë dhe më merr për të më njoftuar pak me qytetin. Është mbrëmje, mbrëmje e freskët vere (më freskët se në Prishtinë) dhe qyteti ka mjaft gjallëri, pothuajse krejt ndryshe nga ç’e përfytyroja unë për shkak të ngarkesës me informata kryesisht negative ndër vite. Dalim në qytet, ku qarkullojnë jo pak makina dhe ku ka jo pak njerëz në rrugë dhe në kafene, burra e gra dhe pasi e parkojmë makinën diku vizitojmë Bashkinë e Ramallahut, Memorialin e Qytetit, Gjykatën Otomane dhe ndonjë objekt tjetër që s’më kujtohet. Me kërkesën time kthejmë edhe në bankë, që, edhe pse mbrëmje, e gjejmë hapur dhe në prani të shoqëruesit këmbej eurot e para me monedhën e vendit që quhet “shekel”. (Palestina nuk ka monedhë të vetën. Në territorin e saj përdoret monedha zyrtare e Izraelit, raporti i së cilës me euron është 4 me 1).
Ndër gjërat e para që marr nga mikpritësi është një pllakat, në të cilin është shtypur, kuptohet në arabisht, poezia ime “Leksion i vogël për Atdheun”, në vargjet e së cilës përmendet Palestina. Kjo është njëra nga dhjetë-dymbëdhjetë poezitë e mia të përkthyera arabisht (nga frëngjishtja) enkas për këtë rast. Përkthyes është një poet palestinez, njohës i mirë i frëngjishtes, që punon në ambasadën franceze në Aman. Quhet Valid Suerki. Me vete kam sjellë “Antologjinë e poezisë bashkëkohore të Kosovës”, të përgatitur shumë vjet më parë nga poeti me origjinë shqiptare Abdylatif Arnauti, që jeton në Siri, të botuar në vitin 2003 në Damask, në të cilën unë jam prezantuar me 9 poezi, të marra kryesisht nga dy librat e mi të parë. (Shto këtu edhe pesë poezi, që m’i përktheu miku im, profesor Muhamed Mufaku, të cilin e takova në Prishtinë, pak para se të nisej për në Amerikë, tek e bija, bëhen mbi njëzet).
I lodhur nga rruga, kthehem në hotel, në të vërtetë në konviktin “Saint Andrew’s”, që gjendet diku në periferi të qytetit, në një nga kodrat e shumta të Ramallahut, në rrugën që mban emrin e poetit të madh spanjoll Federiko Garsia Lorka. “Str. Lorca”, shkruan në tabelë, poshtë mbishkrimit në arabisht.
Pasi takoj ndonjë nga poetët mysafirë, që kanë mbërritur ndërkohë, bie të fle me përshtypjet e para nga qyteti i Ramallahut, që është nikoqir i Festivalit, për ta rifilluar të nesërmen në mëngjes ditën e dytë të qëndrimin tim në Palestinë.
Ramallahu dhe muzeu “Mahmud Dervish”
Kam filluar t’i sistemoj përshtypjet nga udhëtimi dhe t’i vërej gjërat dhe njerëzit në mjedisin e ri.
Në aeroportin e Stambollit, ku arrita rreth mesditës, sipas kohës së Turqisë, që është e njëjtë edhe në Izrael e Palestinë (një orë para nesh), një grup i madh njerëzish, të veshur njësoj, si me uniformë, falen në podium. Burrat veç, gratë veç. Namazi i drekës. Te toaleti nuk mund të vish në rend nga ata që marrin avdes si të ishte avdeshane. E pyes njërin, që e kam pranë: “Nga vini?” “Nga Brazili”, thotë. “Ka myslimanë në Brazil?”. “Ka, shumë”. “Jeni nisur për në Haxh, pelegrinë?”. “Po, thotë, po ju?”. “Unë jo”, i them. “Një herë tjetër”.
Jam i veshur me xhinse dhe me një bluzë vere, por ndoshta mjekra e shtyn të mendojë se edhe unë jam i asaj rruge.
Me çantën në krah pres të hapet porta që çon për në Tel-Aviv.
Në aeroplan izraelitë të rinj me këmisha të bardha e kapela të zeza në majë të kresë, që quhen “kaba”, së paku në frëngjisht. Gjithmonë më ka interesuar të di si qëndrojnë këto kapela në maje të kresë (a kapen me diçka apo jo?), të cilat janë të mira për ata që u bien flokët së pari në atë pjesë të kokës, siç më patën rënë mua dikur. Disa të tjerë mbajnë “sheshirë” të mëdhenj të zinj, që nuk i heqin për asnjë çast. Janë nga vende të ndryshme të botës dhe shkojnë për në Tokën e Shenjtë, të cilën Perëndia ia pat premtuar dikur prijësit të tyre, profetit Moisi, alias hazreti Musasë, ndërsa bridhte në shkretëtirë me bashkëkombësit e vet të humbur.
Pasi sillem pak në mjediset e “Sent Andresë”, ku më sajdisin djaloshi Mustafa dhe kolegu i tij gjerman, Simoni, që ka ardhur këtu si vullnetar, kërkoj ta vizitoj muzeun “Mahmud Dervish”, që mban emrin e poetit më të njohur bashkëkohor palestinez, Mahmud Dervishit, i cili e ka edhe varrin aty. Me ekipin organizator të festivalit, Maitenë dhe bashkëpunëtorët e saj, të prirë nga drejtori Sameh, nisemi për atje. Posa zbresim nga makina lëshoj një klithmë habie: Muzeu “Mahmud Dervish” është një mrekulli! I ngritur në një kodër, ai i ngjan një amfiteatri, me shkallë prej guri të bardhë dhe me rrugica me bar e lule në të dy anët. Në të majtë është godina e muzeut, e cila, si me përmasat, ashtu edhe me pamjen, i përshtatet plotësisht mjedisit, ndërsa në majë varri i poetit, me një shelg vajtues sipër dhe lule rreth e rrotull. Në mermerin e bardhë është shkruar vetëm emri i poetit dhe data e lindjes dhe e vdekjes: Mahmud Dervish, 13 mars 1941- 9 gusht 2008. Në arabisht dhe në anglisht. Asgjë tjetër. Bukur, pastër, pa teprime, me shije. Përballë tij, varri i poetit tonë të madh Lasgush Poradeci në Pogradec, për të cilin kam shkruar dikur me zemër të plasur, duket i mjerë. Pa folur pastaj për varret e poetëve të tjerë, para e pas Lasgushit, në Shqipëri dhe në Kosovë, për të cilat nuk kujdeset askush.
Derisa Maiteja dhe ekipi i saj, në zyrën e drejtorit, rregullojnë dosjet e poetëve, unë shfrytëzoj rastin t’i bëj një vizitë muzeut. Vetëm, pa ciceron. (Miku im, poeti Bardhyl Londo, thoshte dikur në një poezi për Xhaminë Blu: “S’më duhet përkthyes këtu!”). Në hollin e gjerë të muzeut, në një monitor, shihet poeti duke folur dhe recituar poezi. Është një film që sillet non stop. Në njërën nga ato paraqitje, diku në Algjer, shihet në rend të parë lideri palestinez Jaser Arafat me uniformën e tij, duke dëgjuar me vëmendje poetin.
Në podiumin në të majtë është improvizuar dhoma e punës e poetit, jo vetëm e Mahmud Dervishit, por e secilit poet: një tavolinë, një karrige, një letër e bardhë mbi tryezë dhe një stilograf. Më kujtohet apartamenti i Majakovskit në Moskë, që ruhet i paprekur nga koha kur poeti i madh i Revolucionit ia hoq vetes; i dha fund jetës me një plumb në tëmth. Mahmud Dervishi, po ashtu poet i madh i Revolucionit, në të vërtetë i Rezistencës, vdiq pas një operacioni në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në moshën 67 vjeçare.
Në korridor ka fotografi të poetit, kurse në vitrina: libra, revista, pllakate, medalje e gjëra të tjera që lidhen me jetën dhe veprën e tij.
Kur kthehem në zyrën ku bëhen përgatitjet e fundit për manifestimin që do të fillojë të nesërmen (më 15 gusht), shfrytëzoj rastin t’ia dorëzoj “solemnisht” drejtorit të muzeut, në prani edhe të koleges së tij franceze dhe të disa të tjerëve, librin me poezi të Mahmut Dervishit të sjellë nga Prishtina: “Këngë për rezistencë dhe liri”, të përkthyer nga Abdullah Hamiti dhe të botuar në Shkup nga “Logos A”. E shkruaj me kujdes, në shqip dhe në frëngjisht, fjalinë: “Muzeut ‘Mahmud Dervish’ këtë libër të poetit të madh palestinez të përkthyer në gjuhën shqipe” dhe e lexoj me zë në të dy gjuhët para se t’ia dorëzoj. “Ramallah, 14 gusht 2018, Agim Vinca”. Drejtori Sameh, për çudi, nuk tregoi ndonjë entuziazëm të madh, për të mos thënë se u tregua indiferent. Kisha bërë çmos për ta siguruar këtë libër, duke e sjellë këtu në skaj të botës, kurse ai e pret ftohtë. Është një tip i pispillosur, që i ndërron teshat tri herë në ditë. Kujdeset për garderobën si të ishte femër. Antipod i Maitesë! Një arab, për më tepër palestinez, më mondan se një franceze! Edhe kjo bën vaki.
Të jetë ndonjë nga ata që përfitojnë nga fatkeqësia e popullit të vet, çfarë kemi pasur ne me bollëk në kohën e okupimit serb (dhe kemi edhe sot)?! Nuk e di. Por e di (ma thotë vetë) se drejtor i muzeut është që nga themelimi i tij në vitin 2012. Loja me çekun e honorarit, që ishte paraparë për poetët pjesëmarrës (rreth njëqind euro), hë sot, hë nesër, gjer ditën e fundit, ma përforcon përshtypjen jo të mirë për këtë njeri. Por nuk jam këtu për t’i drejtuar punët e tyre. Kam ardhur ta përfaqësoj vendin nga vij dhe kulturën së cilës i takoj. Kjo është detyra dhe misioni im si krijues e intelektual kudo që shkoj.
Gjatë katër-pesë ditëve të qëndrimit në Ramallah “njihem” me këtë qytet, më të madhin në Palestinë (pas Jerusalemit) dhe posaçërisht në Bregun Perëndimor.
Ramallahu është një qytet me rreth 400 mijë banorë në lartësi mbidetare prej mbi 800 metrash. Është qytet kodrinor. Është i urbanizuar, ka rrugë të asfaltuara, sheshe, parqe, hotele, banka, qendra kulturore… Të gjitha shtëpitë dhe ndërtesat e banimit janë prej guri të bardhë vendor dhe secila ka përsipër kazanë të mëdhenj me rezerva uji. Në fillim mendova mos ishte fjala për energji diellore, por shpejt mësoj se Izraeli kontrollon burimet e ujit dhe palestinezëve u jep ujë me “këste”, aq sa do vetë: një, dy ose tri ditë në javë, kështu që banorët vendës janë të detyruar të gjejnë zgjidhje alternative.
Në Ramallah nuk ka godina të larta, rrokaqiej, si te ne. Të gjitha ndërtesat janë katër-pesë katëshe, me përjashtim të një hoteli dymbëdhjetëkatësh, që shihet nga larg, sidomos natën dhe që është ndërtesa më e lartë në qytet.
Hapja e Festivalit
Festivali i Poezisë në Ramallah hapet me fanfare. Djem të rinj, të uniformuar, në mesin e të cilëve edhe një vajzë, marshojnë nga qendra e qytetit deri te ndërtesa e bashkisë me flamurin palestinez në ballë, duke u rënë tambureve. Ne poetët, me drejtorin Sameh në krye, ecim pas tyre, nën vështrimin e kalimtarëve dhe tok me disa fëmijë kureshtarë, që na bashkohen rrugës. Ka diçka madhështore në këtë spektakël, që quhet “Marshi i qytetit”, por në të njëjtën kohë ai është mbase paksa qesharak. Është imitimi i shtetit, që e bëjnë rëndom vendet që nuk janë shtet tamam, çfarë është Palestina, por edhe Kosova jonë. Shtete pa ushtri, me ca kadetë që bëjnë muzikë.
Kur arrijmë te ndërtesa e bashkisë, që është shumë e bukur, banda muzikore, pas një sforcimi, palos flamurin, merr qëndrim gatitu, na përshëndet ushtarakisht dhe shkon në punë të vet.
Hyjmë në sallën e bashkisë, ku së shpejti do të fillojë festivali i poezisë, mbrëmja e parë e tij. Mua më takon nderi i hapjes së festivalit. Albania është e para, me “A”. Pastaj vijnë të tjerët. Para se të filloj leximin e përshëndes publikun me: “Merhaba!” dhe “Mirëmbrëma!”. Është qëndrim i organizatorit që në natën e parë të lexohen poezitë e përfshira në Antologji. Nga unë është marrë vjersha “Leksion i vogël për Atdheun” e shkruar në vitet ’80. “Ç’është atdheu, baba?/ Më pyeti një ditë im bir./ Si t’i përgjigjem,ç’t’i them?/ Kjo është një pyetje kaq e lehtë/ dhe kaq e vështirë” – zhvillohet dialogu baba-bir në temën e atdheut. Është situatë tipike e popujve të pushtuar, që u ndalohet Atdheu. Nga teksti arabisht, që e lexon moderatori, kuptoj vetëm fjalën: “Vatan”. Publiku e pret ngrohtësisht paraqitjen time, sikurse edhe të poetëve të tjerë. Në sallë ëshë edhe ministri i kulturës, i cili mbajti një fjalë rasti.
Në leximet në vazhdim, në ditët që pasojnë, priten mirë, jo rrallë edhe me pasthirrma habie, poezitë: Zogjtë, Piramidat, Plepat e vendlindjes, Qentë e Sodomës, I jashtëzakonshëm, E shkruar më 1 janar 1993, Udhëtimi i fundit i motrës sime, Nostalgji për kohërat e rrezikshme, Ode biçikletës sime etj. Përveç vlerës artistike, për të cilën s’më takon të flas mua si autor, edhe përkthimi duket se funksionon. Por kryesorja duhet të jenë situatat për të cilat flasin këto vjersha, që kanë analogji me fatin e Palestinës, dje dhe sot. Unë kisha në program gjithsej nëntë paraqitje para publikut, prej të cilave njëra “Solo Voice” njëorëshe, kurse me mbrëmjen përmbyllëse, që u mbajt natën e fundit, më 18 gusht, bëhen dhjetë. Shumë. Isha ndër poetët më të “eksploatuar” në Ramallah, prandaj disa kolegë nisën të më thonë, gjysmë me shaka: “The star of festival”.
Sikurse në Setë, edhe këtu, këto takime mbahen në pika të ndryshme, brenda e jashtë dhe shoqërohen shumë herë edhe me muzikë. (Palestinezët janë popull shumë muzikor). Publiku përbëhet kryesisht nga të rinj, nxënës dhe studentë, kryesisht vajza, me shamia ose pa to.
Biseda për jetën, teatrin dhe… Palestinën
Në njërin nga këto lexime, që u mbajt në shtëpinë ku e ka pasur studion Mahmud Dervishi (tani quhet Qendra Kulturore Khalil Sakakini), njoha zonjën Iman Aoun (Ashtar), e cila ishte moderatore e mbrëmjes. Pas leximit, me të dhe një kolegen e saj, ndenjëm gjatë në një kafene të bukur dhe biseduam për shumëçka.
Imanja është drejtoreshë artistike e një trupe teatrore. E njeh mirë realitetin palestinez dhe nuk ngurron të flasë edhe për tema delikate. Është e krishterë dhe jeton në Jerusalem. Udhëton çdo ditë nga Jerusalemi në Ramallah, ku punon, me makinën e saj “Peugeot”, të cilën e nget vetë. Është rreth 50 vjeçe, por duket shumë më e re. Është moderne në veshje dhe në sjellje. I pëlqen të pijë birrë, e cila këtu është shumë cilësore, por edhe pak e shtrenjtë: 28 shekelë shishja (rreth 7 euro). Në treg sigurisht kushton shumë më lirë. Kafja dhe çaji bëjnë dy euro në lokale, ku bashkë me kafenë ta ofrojnë edhe nargjilenë.
E pyes për vajzat që mbajnë shami, së cilës këtu i thonë “hixhab”. Thotë se janë shtuar në kohë të fundit, nën ndikimin e organizatave islamike (si tek ne) dhe se kjo është bërë një lloj mode.
Më interesojnë shumë gjëra, por nuk dua ta luaj rolin e reporterit që bën intervista, dua që biseda të rrjedhë spontanisht, aq sa është e mundur. Zonja Aoun thotë se ka përgatitur në kohë të fundit një shfaqje pa fjalë, që flet për dhunën dhe se do të donte ta shfaqte në Kosovë. “Pantomimë?”, e pyes. “Jo, thotë, shfaqje teatrore. Me dy personazhe”. Titullohet: “Oranges & Stones” (Portokaj dhe shkëmbinj). Më tingëllon pak si filmi fantastik i Kjubrikut: “A Clockëork Orange” (Portokalli i ferrit).
Trupa e saj teatrore numëron gjithsej 11 anëtarë dhe është një teatër me prirje eksperimentale. Quhet Teatri ASHTAR. ”Ne vemë në skenë kryesisht pjesë që i shkruajnë vetë anëtarët e trupës”, thotë. Nuk e fsheh se është me bindje socialiste, por jo edhe anëtare e ndonjë partie politike.
Rroga e saj është 1500 dollarë, por izraelitët, sipas fjalëve të saj, për të njëjtën punë paguhen shumëfish më shumë. Ndihmat që vijnë nga Bashkimi Evropian kalojnë nëpër Tel-Aviv. Rroga mesatare në Palestinë është 3000 shekelë, që do të thotë rreth 700-800 euro. Punëtori i thjeshtë fiton 400 dollarë në muaj, por në rrugët e Ramallahut, gjatë pesë ditëve sa qëndrova atje, nuk pashë asnjë lypës. (Në qytetet tona t’i nxjerrin sytë në çdo hap). As fëmijë që fshijnë xhamat e veturave në semaforë nuk pashë, me përjashtim të një rasti të vetëm. Kjo s’do të thotë se nuk ka varfëri, por njerëzit janë solidarë.
Poeti nga Shkupi, me të cilin e bisedoj këtë punë, thotë se mungesa e lypësave shpjegohet me traditën e dhënies së ndihmave, sipas fesë islame, por lypësia, i them, është një profesion. Ndërsa francezi Jean Portante (Zhan Portant), ndonëse njeri dhe krijues serioz, e kthen bisedën në shaka: “Unë nuk e di a ka prostituta?!”.
Imanja flet mirë frëngjisht, por kur nis të më flasë për situatën në Palestinë nuk e kuptoj plotësisht. Nuk do ta kuptoja edhe sikur të më fliste shqip, sepse është shumë e komplikuar.
Sipas Marrëveshjes së Oslos, të arritur me ndërmjetësimin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës (në kohën e presidentit Klinton), Cisjordania ose Bregu Perëndimor, si quhet ndryshe, u nda në tri zona: Zona A, Zona B dhe Zona C, në të cilat autoritetet izraelite dhe palestineze kanë kompetenca të niveleve të ndryshme.
Zona A përfshin shtatë qytete të Cisjordanisë: Nablusin, Betlehemin, Zheninin, Jerikonë, Tulkarenin, Hebronin dhe Ramallahun, që kontrollohen nga Autoriteti Palestinez. Kjo zonë përfshin 20% të territorit të Cisjordanisë dhe 55% të popullsisë. Banorët e kësaj zone kanë pasaporta palestineze, që ua lëshon Ministria e tyre e Jashtme, ndërsa palestinezët që jetojnë në Jerusalem, çfarë është edhe bashkëbiseduesja ime, kanë pasaporta jordaneze dhe leje kalimi izraelite për në Cisjordani.
Zona B përfshin pjesën dërrmuese të lokaliteteve të tjera palestineze, me përjashtim të disa fshatrave dhe kampeve të refugjatëve. Këtu administratën civile e kanë autoritetet palestineze, por për sigurinë kujdesen ato izraelite. Kjo zonë përfshin 28% të territorit dhe 41% të popullsisë së Cisjordanisë. Izraeli ka të drejtë të intervenojë ushtarakisht në situata kritike.
Zona C, që përfshin pjesën më të madhe të Cisjordanisë, 62% të territorit të saj, është nën kontrollin e plotë të Izraelit, civil dhe ushtarak. Në të gjendet pjesa më e madhe e tokës pjellore, si dhe burimet e ujit. Kjo zonë i ndan dhe njëkohësisht i rrethon me kufij që kontrollohen nga Izraeli dy zonat e para, zonën A dhe zonën B, kurse të tria së bashku duken në hartë si lëkura e leopardit.
Zona C është një territor plotësisht i kolonizuar. Në të izraelitët kanë ngritur kolonitë e tyre, të quajtura “kibuce”, të banuara kryesisht me hebrenj të ardhur nga jashtë. Ka rreth 135 koloni të tilla me rreth 300-400 mijë banorë.
Gjendja në Rripin e Gazës është edhe më e rëndë se në pjesën tjetër të territorit palestinez. Poeti nga Luksemburgu, i cili dy vjet më parë ka qenë në Gaza si gazetar, thotë se banorët e saj furnizohen me ushqime nga Egjipti nëpërmjet kanalesh nëntokësore, ndërsa ish-shtetet komuniste si Rusia dhe satelitët e saj, Serbia në radhë të parë, e furnizojnë me armë organizatën militante Hamas.
Pas Marrëveshjes së Oslos të vitit 1995, e cila u arrit pas bisedimeve dyvjeçare (1993-1994) ndërmjet palëve në konflikt, nënshkruesit e saj, lideri palestinez Jaser Arafat dhe udhëheqësit e shtetit izraelit, Jicak Rabin dhe Shimon Peres, morën Çmimin Nobel për paqe (1994), por problemi nuk u zgjidh dhe konflikti mbeti i hapur.
Më 15 nëntor 1998, Këshilli Kombëtar Palestinez shpalli, në Tunis, pavarësinë e Palestinës. Sot Palestina njihet si shtet nga më se 130 vende të botës, përfshirë edhe Shqipërinë dhe ka marrëdhënie diplomatike në nivel ambasadash me shumicën prej tyre (në listën e shteteve që e kanë njohur Palestinën mungojnë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Britania e Madhe dhe, natyrisht, edhe Izraeli); ka ulëse në OKB, por pa të drejtë vote, me statusin e vëzhguesit dhe është anëtare e organizmave ndërkombëtarë si Këshilli i Evropës, UNESCO etj. Ka qeveri, kryeministër, ministra dhe institucione të tjera shtetërore, selia e të cilave është në Ramallah.
Ramallahu është si të thuash kryeqytet provizor i Palestinës, sepse asnjë palestinez nuk heq dorë nga ideja e të qenit të Jerusalemit (lindor) kryeqytet i shtetit të ardhshëm palestinez.
Në Jerusalem
“La beauté du monde est dans la diversité”.
Gjatë qëndrimit në Palestinë pata rastin ta vizitoj edhe “qytetin e shenjtë”, Jerusalemin, i cili quhet ndryshe edhe “qytet tri herë i shenjtë”, për shkak të tre religjioneve të mëdha që kanë lindur dhe bashkëjetojnë aty: atij mysliman, hebraik dhe të krishterë. Vizita në këtë qytet është ëndërr për gjithkënd, por bëhet realitet vetëm për një pakicë njerëzish, për shkak se shkuarja në këtë qytet nuk është punë e lehtë.
Mua m’u dha rasti të shkoja dy herë brenda dy-tri ditëve. Herën e parë, me pjesëmarrësit e tjerë të festivalit, si turistë, kurse herën e dytë, dy ditë pas, për një lexim letrar, bashkë me dy poetë francezë, Simonin dinamik, edhe pse 75-vjeçar (Antoine Simon) dhe Zhaninën e qetë (Janine Ghdalia) dhe me këngëtaren me origjinë arabe Roula (Rula) Safar, mezosoprano, që flet e këndon edhe në arabisht. (Rula jeton në Francë, por është e lindur në Liban). Me ne ishte edhe poetja palestineze, Sheikha (Shejha), një zeshkane e bukur me flokë të dendura si shkurre, shumë e gjallë dhe e hareshme. (Në shënimet e saj biografike shkruan se është bijë e një fisi beduin).
Në rrugë nga Ramallahu në Jerusalem herën e parë iu nënshtruam një kontrolli të rreptë, kurse herën e dytë kaluam thuajse pa na kontrolluar fare, falë gjindshmërisë së taksistit, i cili ushtarëve izraelitë u tha veç një fjalë: “Family”, ngase me ne në taksi ishte edhe gruaja e tij e dytë, si thoshte, nuk e di a me shaka a seriozisht, një vajzë 17 vjeçare e mbuluar me shami.
Jerusalemi ose Rruzalemi, si e quan Fishta në poezi dhe dom Simon Filipaj në Bibël, ka katër lagje: lagjen myslimane (arabe), lagjen hebraike, lagjen e krishterë dhe lagjen armenase. Është i rrethuar me mure të trasha e të larta prej guri dhe ka shtatë porta. Përse pikërisht shtatë? Sepse, sipas Talmudit, numri shtatë është numër me fat, ndërsa sipas Kuranit, xheneti i ka shtatë porta.
Historia tregon se këto shtatë porta nuk e bënë parajsë Jerusalemin, por ai arriti t’i mbijetojë shekujt dhe të arrijë si qytet deri në ditët e sotme.
Në të kaluarën Jerusalemi është quajtur edhe Sion (Cion) dhe Ir David (Qytet i Davidit), sipas emrit të mbretit David, i cili sundoi në qytet në vitet 970 para erës sonë. Atë e trashëgoi i biri i tij, mbreti Solomon, autori i psalmeve të mrekullueshme, më i njohuri ndër të cilët është Psalmi 137, që flet për dëbimin e hebrenjve nga Palestina dhe ëndrrën e tyre të përhershme për kthim. (Oh, m’u thaftë-o krahu mua,/ Rruzalem në të harrofsha,/ për qiellzë gjuha m’u kaptë mua,/ të të kujtoj ty nëse unë pushofsha,/ në mos e vënça Jerusalemin/ mbi të gjitha gëzimet e mia!). Jerusalemi, ky qytet i lashtë midis Detit Mesdhe dhe Detit të Vdekur, gjendet në lindje të Tel- Avivit, në jug të Ramallahut, në perëndim të Jerikosë dhe në veri të Betlehemit. Është nga qytetet më të lashta në botë, i banuar vazhdimisht qysh prej 4-5000 vjetësh.
Qyteti i Vjetër, pos “qendër e tri feve”: Islamit, Judaizmit e Krishterimit, është edhe djep i shumë popujve, gjuhëve, kulturave; një Babiloni e vërtetë. Jerusalemi i ri, modern, është ngritur jashtë mureve të qytetit të vjetër. Për myslimanët ky është qyteti i tretë i shenjtë, pas Mekës dhe Medinës.
Në një sipërfaqe prej më pak se 1 km² gjenden tempuj të shumtë, si: Tempulli i mbretit Solomon, Muri i Vajtimit, Xhamia Al Aksa, Kisha ku gjendet varri i Krishtit etj. Aty e sheh se ç’do të thotë ekstazë fetare. Vajza e gra të reja fërkojnë mermerin me duar e shami, pastaj prekin trupin dhe bien në trans. Afrohem dhe unë, vë dorën mbi mermerin e lagësht. (Nuk e di pse është i tillë). Miku im algjerian, Yvan Tetelbom, që nuk beson në legjendat biblike, më fotografon.
Jam apo nuk jam pelegrin tani? Nuk e di. Ndryshe nga grupet e tjera të turistëve, ne grupi i poetëve, nuk kemi udhëheqës as ciceron. (Drejtori Sameh nuk kuturis ta luajë këtë rol). Vetëm e shohim me sy dhe e ndiejmë me zemër këtë qytet me jetëshkrim të jashtëzakonshëm, që shkëlqen nën diellin e nxehtë të verës.
Gjatë historisë së tij të lashtë, Jerusalemi dy herë është rrënuar krejtësisht, 23 herë ka qenë i rrethuar, 52 herë i sulmuar dhe 44 herë i pushtuar. Një bilanc të tillë, sa tragjik, aq edhe heroik, nuk e ka ndonjë qytet tjetër në botë.
Edhe në kohët e reja, fatkeqësisht, ky qytet nuk gjeti paqe e qetësi. Nga viti 1948 deri më 1967, pjesa perëndimore e tij qeverisej nga Izraeli, ndërsa Jerusalemi Lindor nga Jordania. Pas Luftës Gjashtëditëshe arabo-izraelite, që përfundoi me fitoren e izraelitëve, Qyteti u ribashkua, në të vërtetë u aneksua nga Izraeli. Një ligj i vitit 1980 e shpall Jerusalemin kryeqytetin “e amshuar, të pandashëm” të Izraelit, megjithëse statusi i tij mbeti i diskutueshëm. Jerusalemi ka një popullsi prej 890.428 banorësh (sipas statistikës së vitit 2013). Ai është një qytet i përbërë (heterogjen) dhe përfaqëson, si thamë, shumë kombësi, fe, grupe etnike etj.
Në shumë pika të qytetit shihen ushtarë të armatosur me automatikë në dorë. Paqja e tij është e brishtë. Izraeli ka ushtri të fortë dhe shkallë të lartë vigjilence ushtarako-policore, ashtu siç e ka edhe njërin nga shërbimet më të forta informative në botë. Shërbimi ushtarak zgjat tre vjet për djemtë, kurse dy për vajzat.
Jerusalemi është qytet ku në çdo hap haset një objekt i shenjtë: kishë, sinagogë, xhami, fragmente tempujsh etj. Hebrenjtë e kanë Murin e Lotëve; të krishterët Varrin e Shenjtë, ku u shtri Krishti pas kryqëzimit në Golgotha para se të ringjallej ditën e tretë, 2018 vjet më parë, kurse myslimanët Xhaminë Al Aksa me Kupolën e Artë, nga e cila, sipas besimit, profeti Muhamed u ngjit në qiell për të folur me Perëndinë, njësoj si Moisiu shekuj më parë, kur nga qielli iu diktuan “dhjetë urdhëresat” e famshme. Ja përse Jerusalemi është konsideruar që prej kohëve të hershme si qyteti ku banon Perëndia.
Në një mjedis të tillë s’ka si të lejohen blasfemitë, por ja që ndodhin edhe ato.
Kohë më parë, një modele belge shokoi publikun, duke u shfaqur tërësisht nudo te Muri i Lotëve. Thuhet se reaguan shpejt rabinët për ta larguar sa më parë bukuroshen problematike.
Jerusalemi është edhe qytet tregtar. Në të dy anët e rrugicave të ngushta, që vlojnë nga njerëzit, aq sa s’ke ku ta hedhësh gjilpërën, ka dyqane që shesin rroba, suvenire, artikuj ushqimorë etj. Gratë arabe në trotuare mbajnë para vetes shporta me fiq, banane, kumbulla, rrush, shegë e fruta të tjera tropikale dhe ftojnë në gjuhën e tyre kalimtarët që t’i shijojnë ato. Në këtë mjedis ekzotik, që ta kujton ngapak Stambollin dhe veçanërisht Kapaliçarshinë, nuk ka vizitor që nuk blen diçka për kujtim.
Në vizitën e dytë, atë të orës letrare, njërën nga portat e gjetëm mbyllur për shkak të një ekscesi që kishte ndodhur gjatë ditës. (Policia izraelite kishte vrarë një djalë të ri arab). Shkuam te porta tjetër dhe pamë njerëz të të gjitha moshave, prej pleqve me mjekër e deri te fëmijët e mitur, me veshjen e tyre karakteristike, që nxitonin për në lutjen e mbrëmjes, pak para perëndimit të diellit.
Pas leximit letrar, në një sallë të rrallë për nga bukuria, pasi recituam ne poetët, kurse Rula interpretoi dy-tri këngë të shoqëruara me dajre e kitarë dhe pasi pimë pijet me të cilat na qerasën nikoqirët, morëm rrugën për në Ramallah. Rruga kaloi shpejt, me fjalamaninë e taksistit, që tani ishte vetëm, pa gruan dhe kukurisjet e “beduines” me zërin e saj gurgullues.
Në sallë kishte qenë edhe një burrë i moshuar, i ulur krejt në fund, i cili m’u afrua pas leximit dhe më pyeti në dija serbisht, gjuhë kjo të cilën ai e fliste mjaft mirë, sepse kishte studiuar në Beograd. Duket se kishte nostalgji për këtë vend, por, për fatin e tij të keq, në festival nuk merrte pjesë asnjë poet serb.
Nuk mungoi as mikja ime e Ramallahut, Imanja e mirë e bujare, banore e Jerusalemit, që kishte ardhur të na ndiqte dhe që më shërbeu si përkthyese me frëngjishten e saj.
Një retrospektivë e vogël historike
Njohësi i mirë i rrethanave në Lindjen e Afërt, gazetari Nehat Islami, në librin e tij “Hotel Bejruti” (“Koha”, Prishtinë 2013), thotë se kur u mor vendimi për themelimin e shtetit izraelit në vitin 1947, në rezolutën e Komitetit të OKB-së thuhej se Izraelit do t’i takonte pak më shumë se gjysma e këtij territori, që deri atëherë quhej Palestinë, rreth 56 për qind, kurse popujve arabë, në radhë të parë palestinezëve, rreth 43 për qind me rreth 5.860 kilometra katrorë. Mirëpo, arabët nuk e pranuan këtë ofertë, madje e refuzuan në mënyrë kategorike, duke thënë se do t’i hidhnin në det hebrenjtë! Kështu, shpërtheu lufta e parë arabo-izraelite (1948), në të cilën shteti i posaformuar i Izraelit mori 78 për qind të territorit.
Kanë kaluar plot shtatëdhjetë vjet nga ajo kohë dhe arabët, shtetet arabe, të përçara e shumë herë edhe të armiqësuara ndër vete, ende po i hedhin hebrenjtë në det!
Edhe deklarata e kryetarit të atëhershëm të Ligës Arabe, njëfarë Ahmet Pashe, se çifutët që do të guxonin të vendoseshin në truallin e Palestinës, në cilëndo pëllëmbë të saj, do të laheshin në gjakun e vet, nuk doli e saktë, por mbeti vetëm një blof dhe asgjë më shumë.
Pesë luftëra janë zhvilluar deri më sot në këtë pjesë të botës dhe që të pesta, përfshirë edhe luftën e vitit 1967, që është më e njohura, sikurse edhe atë të 1973-shit, i ka fituar Izraeli, i cili, nga gjendja katastrofike në të cilën ishte kur u themelua si shtet në vitin 1948,erdhi duke u forcuar e konsoliduar jo vetëm në pikëpamje politike, falë edhe lobit të fortë çifut në botë, por edhe në planin ekonomik dhe sidomos ushtarakisht.
Pas këtyre luftërave territori palestinez u nda në dy pjesë, pjesa dërrmuese e të cilit, Cisjordania, dikur nën kontrollin e Jordanisë, kurse sot, pjesërisht, të Autoritetit Palestinez, kurse Gaza u shkëput nga pjesa tjetër e territorit dhe mbeti e izoluar, si një lloj getoje, që mbijeton falë lidhjes gjeografike me Egjiptin.
Ideja e presidentit egjiptian Anuar el Sadat për t’ua shtrirë dorën e pajtimit izraelitëve, konform asaj thënies “dora që nuk kafshohet puthet”, që pat bërë bujë të madhe atëbotë (në fund të viteve ’70), nuk pati ndonjë rezultat, për të mos thënë se dështoi plotësisht, kurse autori i saj, kryetari i shtetit më të madh arab, përfundoi i vrarë me atentat nga ushtarët e tij si tradhtar.
Marrëdhëniet arabo-izraelite dhe veçanërisht ato izraelito-palestineze janë shumë komplekse, aq sa herë-herë duken të pazgjidhshme. Pas shumë luftërave e konflikteve, por edhe përpjekjeve për paqe, që të shumtën e herëve kanë përfunduar pa sukses, sepse marrëveshjet e arritura nuk janë realizuar në terren, këta dy popuj të lashtë, që kanë një fillesë të përbashkët (që të dy janë bij të Abrahamit, veçse njëri me shërbëtoren, kurse tjetri me të zonjën e shtëpisë), jetojnë në armiqësi me njëri-tjetrin. “Në mëni të sho-shojt kanë lindë”, do të thoshte Fishta ynë, poet dhe prift françeskan, në oden e tij për lumin Jordan, që rrjedh “i madhnueshëm” ndër viset ku lindi Shkrimi Shenjt.
Deri në mbarim të Luftës së Parë Botërore Palestina, sikurse edhe vendet e tjera arabe, ishte nën sundimin osman, kurse nga viti 1918 e deri në vitin 1948 – koloni britanike. Për shkak të gjenocidit që ushtruan nazistët mbi hebrenjtë, të ideuar në librin “Mein Kamph” (Lufta ime) të Hitlerit, pas Luftës së Dytë Botërore komuniteti ndërkombëtar, me nismën e vetë britanikëve, mori vendim për formimin e një shteti të ri në këtë rajon të trazuar: shtetit izraelit. Të bijtë e Moisiut dhe Davidit po ktheheshin kështu në truallin e të parëve të tyre, nga i cili ishin dëbuar me dhunë (eksodi biblik), pas dy mijë vjetësh dhe pas shumë vuajtjesh e rravgimesh.
(Shqiptarët si popull mburren me të drejtë që gjatë Luftës së Dytë Botërore nuk dorëzuan asnjë familje çifute, madje as edhe një person të vetëm, tek nazistët).
Si pasojë e rrethanave të krijuara pas vitit 1948, por edhe të frikësuar për fatin dhe pozitën e tyre (të qenit një ishull i vogël në detin e gjerë arab: 6 milionë kundruall 400 milionëve), herë-herë mbase edhe të provokuar, izraelitët do të zbatojnë ndaj palestinezëve dhe arabëve të tjerë (Libanit, Jordanisë etj.), pothuaj të njëjtat metoda të cilat nazistët i kishin zbatuar ndaj tyre, të gjenocidit dhe aparteidit, që cenojnë lirinë, identitetin dhe vetë ekzistencën e tjetrit.
Mjafton të kujtojmë dëbimin e njerëzve nga vatrat e tyre, masakrat mbi popullsinë civile, përfshirë edhe gratë dhe fëmijët, granatimin e fshatrave dhe të kampeve të refugjatëve, përndjekjet e intelektualëve dhe vrasjet e politikanëve dhe shumë veprime të tjera represive, që e rëndojnë jetën e njerëzve dhe e ngarkojnë kujtesën e tyre.
Si e shohin zgjidhjen e këtij problemi: të konfliktit izraelito-palestinez dhe izraelito-arab disa mendje të ndritura të popullit izraelit?
Shkrimtari i shquar Amos Oz, që është edhe një humanist i madh, mendon se kriza mes dy popujve duhet të zgjidhet në mënyrë paqësore me krijimin e shtetit palestinez dhe ndarjen e Jerusalemit në dy pjesë; në pjesën perëndimore, që do t’i takonte Izraelit dhe në atë lindore, Palestinës. Në romanin e tij autobiografik “Rrëfim për dashurinë dhe errësirën”, të përkthyer edhe në gjuhën shqipe, shkrimtari i njohur sjell shumë ngjarje e personazhe që flasin për stereotipet e krijuara nga të dy palët për njëri-tjetrin dhe kërkon kapërcimin e tyre dhe gjuhën e mirëkuptimit për hir të brezave që vijnë.
Edhe shkrimtari tjetër izraelit, David Grosman, i cili humbi të birin në luftën në Liban, deklaron: “Ka vetëm një zgjidhje për konfliktin izraelito-palestinez: të ndahet ky vend midis dy palëve”. Kurse sa i përket Jerusalemit, duhet të gjendet një zgjidhje që do ta bëjë atë edhe kryeqytet të Izraelit, edhe kryeqytet të Palestinës. Por kjo nuk mjafton, sipas tij. “Paqja nuk bëhet vetëm me uljen e armëve dhe nënshkrimin e protokolleve, por duke e shikuar tjetrin si njeri e jo si armik”.
Edhe palestinezët i kanë intelektualët e tyre eminentë, çfarë është, fjala vjen, autori i veprës kapitale “Orientalizmi”, Eduard Saidi, por edhe shumë të tjerë, më pak të njohur, të cilët, duke i luftuar paragjykimet që janë krijuar për arabët dhe popujt e Lindjes nga perëndimorët, kërkojnë që këta popuj të trajtohen si të barabartë me popujt e tjerë të botës.
Dëshmia e poetit bard
Në Palestinë isha me poezinë dhe për poezinë. Në radhë të parë. Andaj po i rikthehem edhe një herë poetit me të cilin identifikohet ky vend, Mahmud Dervishit, që është bard nacional i Palestinës.
Palestinezët, popull me kulturë të lashtë, kanë shumë poetë të mirë, disa prej të cilëve njihen edhe jashtë kufijve të botës arabe, por poeti pa dyshim më i shquar palestinez është Mahmud Dervishi (1941-2008).
Citohet shpesh thënia e tij: “Është vështirë të jesh poet, por të jesh poet palestinez është edhe më vështirë”. Të jesh poet palestinez do të thotë shumë herë të jesh në burg, në ekzil apo edhe në varr. Mahmud Dervishi i provoi që të tria. U burgos shumë herë nga shteti izraelit (më 1961, 1965, 1967) derisa u detyrua ta braktiste atdheun në vitin 1968; e kaloi një pjesë të madhe të jetës në ekzil: plot 27 vjet në relacionin Bejrut-Paris dhe vdiq pas një operacioni në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në vitin 2008, në moshën 67 vjeçare.
Rrëfimi i tij është tronditës. “Më kujtohet ende… Më kujtohet shumë mirë. Një natë vere, ndërsa flinim, sipas zakoneve të vendit, në tarracën e shtëpisë, nëna më zgjoi e kapluar nga frika dhe ne u gjendëm në vrap për në pyllin e afërt, tok me qindra banorë të tjerë të fshatit. Plumbat vërshëllenin mbi kokat tona dhe unë nuk po kuptoja se ç’po ndodhte. Pas një nate të tërë në rrugë, arritëm në një fshat të huaj, të panjohur për ne fëmijët. Atëherë unë pyeta pafajësisht: Ku jemi? Dhe e dëgjova për herë të parë fjalën Liban”.
Jeta e tij i ngjan një drame të vërtetë, kurse poezia e tij është refleks i kësaj jete dhe i tragjedisë së popullit të vet. Kur ishte jo më shumë se shtatë vjeç familja e tij u dëbua nga fshati për t’u vendosur në një kamp refugjatësh në Liban. Pas një viti prindërit e tij vendosin të kthehen nga kishin ardhur, por kur arrijnë në fshatin e tyre e gjejnë atë rrafsh me tokë, të rrënuar plotësisht nga forcat izraelite. Vendosen në mënyrë gjysmilegale në një fshat tjetër, duke u paraqitur si pjesëtarë të një fisi beduin, ku djaloshi i zgjuar fillon shkollën dhe bën hapat e parë në poezi. “Këtu mori fund fëmijëria ime, thotë, dhe unë u bëra papritur ‘i rritur’. Në rrethanat e krijuara pas vitit 1948 fillova t’i dëgjoj gjithnjë e më shpesh fjalët: atdhe, luftë, lajme, refugjatë, kufij… dhe ta zbuloj kuptimin dhe rëndësinë e tyre”.
Mahmud Dervishi është poet i Rezistencës. Tok me poetin tjetër të njohur Muin Bsiso e disa të tjerë, ai mund të quhet themelues i kësaj poezie, e cila është reagim i drejtpërdrejtë ndaj asaj që ndodh në vendin e tyre, por duke e trajtuar këtë tematikë jo vetëm si problem politik, por edhe si dramë njerëzore. Koncepti i tij për artin nuk është aspak dogmatik. Përkundrazi. Poet me dhunti të rrallë dhe me kulturë të gjerë, ai është i vetëdijshëm se edhe poeti i rezistencës duhet të jetë në radhë të parë poet.
“Atdheu im është kasaphanë”, shkruan në një nga poezitë e tij. “Kur isha i vogël e i lumtur/ Lulja ishte shtëpia ime/ Përrenjtë ishin deti im/ Lulja u bë plagë/ Përrenjtë gjak”.
Mahmud Dervishi është poet që di t’i shndërrojë fjalët në armë, kurse armët në lule. “Atdheu im/ çelik i prangave të mia/ ma mëso tërbimin e shqiponjave/ dhe butësinë e atij që beson në Ardhmëri”. Ai dëshironte të ishte zë i popullit të vet të vuajtur dhe i aspiratave të tij liridashëse. Kënga e tij është britmë e fuqishme kundër dhunës, por edhe pëshpërimë e mallit, dhembjes, shpresës.
Në rrafshin e ligjërimit poetik theu klishetë e poezisë tradicionale arabe dhe rinovoi vargun, ritmin, gjuhën, figuracionin.
Si i tillë u çmua jo vetëm në vendin e tij dhe në vendet e tjera arabe, por edhe në mbarë botën. Krijimtaria e tij është përkthyer në rreth tridhjetë gjuhë, përfshirë edhe gjuhën shqipe.
Për nder të tij mbahet festivali në Ramallah, ashtu siç mbahet ai i Setës për nder të Valerisë.
Në vitin 2006 ishte kandidat për Çmimin Nobel, ndërsa një vit më vonë, në 2007-n, iu dha “Kurora e artë” e Mbrëmjeve Poetike të Strugës. Pas poetit izraelit Jehuda Amihaj, laureat i vitit 1995, duhej edhe një poet palestinez. Për të krijuar baraspeshë. E njoh mirë mentalitetin e njerëzve që e bëjnë këtë festival. Kam pasur të bëj me ta. Kjo nuk do të thotë se Mahmud Dervishi nuk e meritonte çmimin. Jo. Ai është poet që i bën nder këtij çmimi. Por unë e di ç’pata hequr në vitet 2003-2005, si anëtar i Këshillit Drejtues të festivalit të Strugës, që çmimin “Kurora e artë” ta merrte, më në fund, edhe një poet shqiptar. E mori Fatos Arapi në 2008-n, kur unë kisha dhënë dorëheqje nga organi drejtues i këtij manifestimi letrar, për shkak se në statutin e tij nuk parashihej përdorimi i gjuhës shqipe, problem ky që nuk është zgjidhur as sot e kësaj dite!
Të keqen munde me këngë!
Është varg i një poezie të Ali Podrimjes, të shkruar kah mesi i viteve ’90, në kohën e represionit të përditshëm serb në Kosovë.
M’u kujtua derisa dëgjoja vargjet e poetëve palestinezë, edhe pse në një gjuhë që nuk e njoh, me përjashtim të ndonjë fjale që ka hyrë në gjuhën shqipe, kryesisht nëpërmjet turqishtes.
Poetët nuk mund ta ndryshojnë botën, por detyrë e tyre është të mos heshtin përballë të keqes; ta mundin atë me këngë, siç thotë pandani kosovar i Mahmud Dervishit, Ali Podrimja, që e mbylli jetën në një festival poezie në Francë këtu e gjashtë vjet më parë.
Mahmud Dervishi vdiq relativisht i ri, por la vazhdues në poezinë që krijohet në vendin e tij, por edhe nga poetë që jetojnë në ekzil, sikurse edhe ai vetë, një kohë të gjatë.
Poeti palestinez nga Siria, që jeton në Suedi, Ghayath Almadhoun, alias Rijad Madun, në një “kasida” postmoderne me titull “Masakra” shkruan: “Masakra është metaforë e vdekur që i ha miqtë e mi, që i përbin pa kripë. Ishin poetë dhe u bënë Reporterë me kufij… Ata e kalojnë urën në agim me hap të lehtë dhe vdesin pa sinjal në celularët e tyre… Masakra është nëna e tyre e vërtetë, ndërsa gjenocidi vetëm poemë klasike që e shkruajnë gjeneralët në pension… Masakra ka më shumë mirëkuptim për miqtë e mi sesa Deklarata e Përgjithshme për të Drejtat e Njeriut… Masakra ua hapi dyert kur të gjitha dyert iu mbyllën atyre dhe e thirri secilin me emër, ndërsa në raportet e gazetave janë vetëm numër… Masakra është metaforë e vdekur që del nga televizioni dhe i ha miqtë e mi pa asnjë kokërr kripe”.
Masakra të tilla kanë ndodhur në Palestinë, në Bosnjë, në Kosovë dhe po ndodhin ende në Siri e në vende të tjera të botës edhe në shekullin XXI.
Në Ramallah u tubuan poetë nga pesëmbëdhjetë vende të botës (Shqipëri, Algjeri, Francë, Greqi, Itali, Maqedoni, Maltë, Portugali, Suedi, Spanjë, Siri, Kili, Kubë dhe Luksemburg), pa harruar, natyrisht, as poetët vendës, palestinezë, që janë më të shumtët: gjithsej dymbëdhjetë, prej të cilëve gati gjysma femra, vajza dhe gra.
Mungon, qoftë edhe një poet izraelit, në këtë mes.
Drejtoresha Maite, e cila me emrin dhe mirësinë e saj ma kujton mbesën time Maide, arsimtare e gjuhës shqipe në Kumanovë dhe poete (edhe pse nuk ka botuar asnjë varg!), më thotë se ka poetë izraelitë që do të donin të merrnin pjesë, por nuk i lë shteti.
Nuk është mirë kur shteti përzihet në punët e brendshme të poetëve dhe u dikton atyre ku të shkojnë e ku jo!
(Në Setë, për çdo vit, janë të pranishëm të dy palët: edhe izraelitët, edhe palestinezët. Për vitin 2015 jam dëshmitar vetë).
Ditën e kthimit, më 19 gusht, “suedezi”, që duket si komandant (i mbathur me çizme në mes të verës), e ngacmon maqedonasin Filip, që e ka humbur kartelën të cilën autoritetet izraelite e japin si vizë kur hyn dhe e kërkojnë në dalje. “Do t’u themi se je i Hamas-it!”. Shkupiani hesht, kurse kurdi Marvan Ali, azilant në Gjermani, më flet për gjendjen e kurdëve që jetojnë në Irak, Iran, Siri e Turqi dhe për aspiratat e tyre për të pasur shtetin e tyre kombëtar: Kurdistan. Sipas tij në botë ka rreth 35 milionë kurdë, një shifër mbase e fryrë, por edhe sikur të jenë shumë më pak, ata kanë të drejtë të kenë shtetin e tyre dhe të jetojnë në liri. Djaloshi kurd, i cili gjatë ditëve të festivalit e ndiqte me shumë vëmendje leximin tim në shqip, e thekson me mburrje faktin që gjuha kurde është gjuhë indoevropiane, sikurse shqipja.
Në aeroportin e Tel-Avivit na shoshisin mirë e mirë: “Ku ishit? Pse? Kush ju ftoi? A e kini ftesën? Nga e njihni Maitenë? Kush jua ka palosur teshat? Sa ditë qëndruat? Ku?”
Përgjigjemi me durim dhe e marrim “vizën” për të vazhduar rrugën, ne, katër poetë që flasin gjuhë të ndryshme, por që i ka bërë bashkë gjuha e poezisë, që kthehen nga pelegrinazhi poetik në Palestinë.
Në Stamboll rrugët tona ndahen. Rijadi udhëton për në Stokholm, Marvani në Dyseldorf, Filipi në Shkup, kurse unë në Prishtinë. Secili me përshtypjet e veta nga Palestina dhe mbase edhe me ndonjë varg të ri të lindur gjatë qëndrimit në Ramallah a që do të lindë më vonë, ndoshta edhe në avion. Kushedi.
Duhen parë shumë qytete, njerëz, sende për të lindur një varg, thoshte Rilke.
Mirë mbetsh Palestinë!
“Boeing”-u fluturon në lartësi, kurse unë bëj njëfarë rezymeje të vizitës sime në Palestinë.
Në Palestinë më çoi poezia dhe unë isha atje në shërbim të saj. Por edhe ajo në shërbim tim.
Vargjet e mia u pritën shumë mirë nga publiku i atjeshëm dhe kjo është kryesorja. Të tjerat vijnë pastaj.
Më ndjek pas imazhi i qytetit mikpritës, me kodrat me ullinj, me shtëpitë e bardha dhe njerëzit bujarë.
Palestinezët i takojnë familjes së popujve arabë, por për nga temperamenti janë mesdhetarë: flasin me zë të lartë, qeshin, këndojnë, bëjnë humor…
Edhe këtu jeta frymon, duke sfiduar fatin e keq, vetminë, izolimin, vdekjen.
Nuk më hiqen mendsh: Kolegji “Saint Andrew’s”, hoteli “El Mirador” (ku fjetja kushton 60 euro); burri shurdhmemec, që pastron banjat dhe gjermanja e bukur, bardhë si bora, që tërë ditën rri në sallon me laptop në dorë.
Do t’i ruaj në kujtesë miqtë poetë: Ivanin e gjallë nga Algjeria, Lianën e kulturuar nga Greqia, italianin Klaudio nga Gjenova, djaloshin Glen nga Malta, Marian serioze nga Portugalia, Patricion nga Kili, i cili më thotë se Nerudën e mbyti Pinoçeti, por edhe se ai, Poeti i Madh, vazhdon të jetë Zot në Kili; Rudolfin serioz nga Kuba, që është larguar nga atdheu i tij komunist dhe që nga viti 1968 jeton në Barcelonë, në qytetin ku jeton e krijon edhe i biri i ish-kryeministrit të (vetë)vrarë shqiptar, Mehmet Shehut, shkrimtari Bashkim Shehu; anëtarin e Akademisë Malarme, Jean Portante (Zhan Portant), i cili bën shaka me emrin e vet, duke i shtuar ndajfoljen “très” dhe mbiemrin “important” (très important), që në frëngjisht do të thotë “shumë i rëndësishëm”, të cilit, siç më thotë duke pirë kafe e duhan me nargjile, Kadareja ia ka shkruar parathënien për romanin e tij: “La mémoire de la Baleine” (Kujtesa e balenës, 1999); poetët dhe poeteshat palestineze: Ahmad Jakoup, Ali Mavasi, Amer Bodran, Dalia Taha, Khalid Juma, Rajaa Ghanem, Sheikha Hlewa dhe të tjerët varg.
Maitenë me ekipin e saj, sekretaren elegante Marie-Helene dhe çiftin simpatik Jan dhe Sjuan.
Edhe drejtorin “topmodel” Sameh, i cili, qysh natën e parë më tha (nuk e di pse) se ai, edhe pse mysliman, pi uiski dhe ha mish gici.
Nuk mund ta harroj portretin e Imanes, që në një çast i thashë me shaka: “Du’ me t’marrë në Kosovë!”, kurse ajo ma ktheu njësoj si unë haxhiut brazilian në aeroportin e Stambollit: “Një herë tjetër!”.
Amos Ozi i famshëm, të cilit iu referuam më lart, kur folëm për marrëdhëniet arabo-izraelite, në një nga romanet e tij thotë se shkrimtari është një lloj paparaci, që “vjedh” jetën e njerëzve, jo me fotoaparat, por me fjalë.
Isha i vetmi në grupin e poetëve që nuk kisha “Smartphone”. Mungesën e tij u përpoqa ta kompensoj si gjithmonë me anë të syrit dhe kujtesës, por edhe duke mbajtur ndonjë shënim në fletoren që mora me vete kur u nisa nga Prishtina.
Në Ramallah dhe në kodrat përreth ka shumë ullinj. Madje, si në asnjë qytet tjetër në botë nga ata që kam parë unë, drurët e ullirit me kokrrat e tyre jeshile qëndrojnë edhe në trotuar si të ishin bimë dekorative.
Çdo ditë, në mëngjes herët, rreth orës pesë, dëgjohet zëri i myezinit dhe thirrja “Allahu ekber”, ndërsa fill pas saj kënga e gjelave si një melodi e lashtë, pagane. “Kikiriku” i tyre depërton qartë në dhomën ku fle, me dritare hapur, dhe më zgjon mallin e vendlindjes dhe të fëmijërisë.
Në tokën ku lindën tre religjionet e mëdha: Krishterimi, Judaizmi dhe Islamizmi; ku historia la gjurmët e saj të pashlyera nga lashtësia e deri në kohët moderne, nuk më hiqen nga sytë kokrrat e gjelbra të ullinjve dhe nuk më shlyhet nga veshët kënga e gjelave, që shpallin ditën e re.
Mirë mbetsh Palestinë!
Prishtinë, gusht 2018
