Montesquieu: A nuk mund të besoja se zemra, do t’u shërbente si garanci për mendjen dhe shpirtin tim.
(Fjalimi i pritjes në Akademinë e Shkencave të Bordosë, më 1 maj 1716)
Dijetarët e antikitetit i merrnin dishepujt e tyre pa përzgjedhje apo testime: ata besonin se mençuria, ashtu si arsyeja, duhet të jetë e përbashkët për të gjithë njerëzit edhe se, për të qenë filozof, mjafton të kesh sadopak shije për filozofinë.
Zotërinj, sot mes jush ndodhem unë që nuk kam se ç’t’ju paraqes tjetër veç një dashuri të madhe për studimet dhe shijen për letërsinë. Nëse, për ta marrë këtë nder, do të mjaftonte t’ia dija mirë çmimin dhe të ushqeja për ju respekt dhe konsideratë të lartë, mund ta mendoja veten plotësisht të denjë dhe mund të krahasohesha me atë trojan i cili meritoi mbrojtjen e një perëndeshe vetëm sepse iu duk fort e bukur.
Po, zotërinj, e shoh akademinë tuaj si stolinë e krahinave tona; e shoh ngritjen e saj si ato lindjet e gëzueshme ku dijet qiellore kryesojnë gjithmonë.
Deri më tash shkencat i kishim parë jo vetëm të lëna pas dore, por të përbuzura, shijen tërësisht të prishur, letërsinë të strukur në errësirë të plotë dhe vjershat krejt të huaja në atdheun e Paulinve dhe Ausoneve.[1]
Gabojmë kur mendojmë se ishim të njohur te fqinjët tanë për mprehtësinë e mendjes tonë. Pa dyshim, kemi qenë për barbarinë e gjuhës sonë.
Po, zotërinj, ka qenë një kohë ku ata që iu dhanë me mish e shpirt studimeve u konsideruan si njerëz të çuditshëm, të cilët nuk ishin të një brumi me njerëzit e tjerë. Ka qenë një kohë ku shihej si diçka qesharake e aspak e natyrshme të çliroheshe nga paragjykimet e popullit dhe ku secili e shihte verbërinë e tij si një sëmundje fort të dashur, shërimi i së cilës përbënte rrezik.
Në një kohë aq kritike për dijetarët nuk mund të ishe më i ndriçuar se të tjerët pa u ndëshkuar: nëse dikush merrte guximin të dilte nga një sferë e ngushtë që kufizon njohuritë njerëzore, një pafundësi insektesh që ngriheshin përnjëherësh formonin një re për ta errësuar atë; edhe ata që e çmonin në heshtje revoltoheshin në publik dhe nuk mund t’ia falnin fyerjen që ua bënte duke mos u ngjarë atyre.
Vetëm juve ju takonte t’i jepnit fund këtij mbretërimi apo kësaj tiranie të injorancës: dhe ju e bëtë, zotërinj; kjo tokë ku jetojmë nuk është më dhe aq e thatë; dafinat rriten aty, për fat të mirë; po i këpusim ato nga të gjitha anët; studiuesit e të gjitha viseve ju kërkojnë kurora: Manibus data lilia plenis.[2]
Është pak për ju që kjo akademi t’ju detyrohet si për krijimin ashtu dhe për zhvillimin e saj. E shoh më tepër si një trofe të madh, i ngritur për lavdinë tuaj, sesa si një kompani e cila duhet t’i përsosë shkencat: më duket sikur dëgjoj secilin prej jush të shqiptojë këto fjalë të poetit lirik: Exegi monumentum ære perennius.[3]
U gjallëruam në këtë sipërmarrje të madhe nga ky mbrojtës i shquar, mendja edhe syri vigjilent i tij kujdeset gjatë gjithë kohës për ne.[4] E kemi parë t’i lë mënjanë kënaqësitë e oborrit mbretëror dhe të ndihet i pranishëm deri në skajet më të largëta të krahinave tona. Pikërisht kështu na i paraqesin dhe rrëfenjat ato perëndi të dobishme që nga rehatitë e vendbanimeve të qiellit zbresin në tokë për t’u dhënë dritë popujve të egër ku të lulëzojnë në mes tyre shkencat dhe artet.
A do të guxoja t’ju rrëfeja, zotërinj, atë që modestia ime e ka mbajtur përbrenda deri tani? Kur shihja se si po ngrihej Akademia juaj aq e dashur, ndjeva një gëzim të madh thellë brenda vetes dhe, ose një instinkt miklues dukej sikur më kumtonte atë që po më ndodh në këto çaste, ose një ndjenjë vetëvlerësimi ma bëri ta shpresoja, gjithnjë i shihja dokumentet e themelimit tuaj (institucional) si të ishin pronë e vyer e familjes sime.
I lidhur me shumë prej jush nëpërmjet hireve të miqësisë, shpresoja që një ditë, me anë të këtyre të fundit, të bëhesha pjesë e një angazhimi të ri dhe t’u bashkoja atyre edhe marrëdhënien e letrave, meqë isha tashmë në mesin tuaj falë lidhjes më të fortë që ka ekzistuar mes njerëzve. Dhe, nëse ajo që thotë njëri prej poetëve tanë më gazmorë nuk është aspak marrëzi, që duhet të kesh prirje për të qenë njeri i ndershëm, a nuk mund të besoja se zemra, të cilën këto prirje e kanë zotëruar, do t’u shërbente si garanci për mendjen dhe shpirtin tim?
Ndiej sot, zotërinj, se nuk jam mburrur aspak me tepricë. Dhe, qoftë që ju më keni dhënë hakun, qoftë që unë kam ditur t’i josh gjykuesit e mi, jam njësoj i kënaqur me veten: publiku do të verbohet me këtë zgjedhje tuajën dhe nuk do të shohë më mbi kokën time veçse duart mjeshtërore që më kurorëzojnë. /Shkëputur nga libri “Ligjërata akademike”, i cili është në proces botimi nga shtëpia botuese “Logos-A”/Revista “Akademia”/
_____
[1] Paulin de Nole ose Shën Paulini, lindur në Bordo rreth vitit 353, vdekur në Nole në vitin 431. Poet dhe kishtar i shquar për shkrimin e vjershave dhe të poemave. Janë të famshme epistolaret e tij me poetin e shquar të kohës Ausone. (Shënim i përkthyesit).
Ausone (Decimus Magnus Ausonius), lindur rreth viteve 309-310 në Bordo dhe vdekur rreth viteve 394-395 në Langon, politikan, njeri i letrave dhe pedagog galo-roman. Mbi të gjitha, njihet si poet i madh i gjuhës latine në territorin gal. (Shënim i përkthyesit)
[2] Virgjili, Eneida, VI, v. 885 (Shpërndani lule me të dyja duart)
[3] Horaci, Odet, III, XXIV. (Ua kemi kaluar dhe monumenteve të bronztë)
[4] Henri-Jacques Nompar de Caumont (1675-1726), duka La Force, Par i Francës, anëtar i Akademisë Franceze.
Përktheu: Verjon Fasho
