Nga Moikom Zeqo
Odiseiada e paravdekjes së Faik Konicës ka qenë më e lehtë, se sa odiseida e pasvdekjes. Në “Testamentin”e tij, shkruar në Boston, në 1942, Konica ngarkon Nolin, për t’i dërguar trupin pa jetë “të tretet në tokën mëmë”.
Mbasi ndenji katër vjet i konservuar në një frigorifer morgu, trupi i vdekur i Konicës u varros. Po për gati gjysmë shekulli “u harrua” nga sistemi totalitar, madje i anatemuar si rrallë kush. Rikthimi i Faik Konicës më në fund në Shqipëri është rikthimi i një simboli të veçantë. Ky simbol nuk mund të shpërbëhet, as të tjetërsohet. Konica është emblemuar te ky simbol përjetësisht. Kush mund ta mohojë këtë gjë?
Dëshmia e vetë Konicës për bindjet e tij socialiste
Faik Konica, ka patur bindje socialiste. Ai është i pari, që ka shkruar një ese të shkurtër për Marksin, ose e citon Marksin në shkrime të tjera.
Konica në “Autobiografinë”e tij shkruan e zezë mbi të bardhë kështu: “Në Paris, Faiku u trazua në qarqet socialiste dhe kryengritëse dhe u ndodh përpara dy zgjidhjeve të problemit social: zgjidhja fetare, e cila e sheh shpëtimin e botës në vëllazëri e në durim, zgjidhja socialiste, e cila e sheh shpëtimin vetëm në kryengritje, ose kundërshtim të organizuar, se i ligu dhe i forti s’epen, po duhen thyer. Faiku pëlqen zgjidhjen kryengritëse dhe disa muaj bashkëpunoi në disa gazeta kryengritëse të Parisit.
Më i qetësuar pastaj, Faiku, kur u hoq mënjanë erdhi në përfundimin, që socializmi mund të vlerësohet vetëm me një zhvillim të ngadalshëm, duke fituar çap pas çapi, brez mbas brezi, reformat e duhura. Dhe mënyra më e mirë është, që populli të përpiqet të çlirohet, të qytetërohet të përparojë për hesap të tij që të mos mbetet as një element i errët në faqe të dheut. Me këtë mënyrë Faiku lidhte logjikisht socializmin me patriotizëm”.
Del, se Konica është një argument i lartë dhe i plotfuqishëm i bindjeve të socialistëve reformatorë shqiptarë, të eurosocializmit demokratik. Ja, pse socialistët shqiptarë kanë arsye, më shumë se të tjerët, të njohin mendimin politik, estetik e filozofik të Konicës, ta nderojnë atë, ashtu siç e meriton.
Dëshmia e Fan Nolit për bindjet e Konicës
Noli në 15 shtator 1945, ka shkruar për një episod të një takimi me Konicën në Vjenë, në 1915. Bënë një bisedë për partitë politike dhe për të ardhmen politike të Shqipërisë.
“Kur ua tregoj miqve këtë bashkëfjalim, shkruan Noli, të gjithë më shikojnë me dyshim, duke kujtuar, që tallem me ta, se të gjithë e dinë Faikun si konservator edhe pak a shumë reaksionar. Po kjo nuk është e vërtetë. Faiku në djalëri kishte kaluar nëpër të gjitha ideologjitë revolucionare, dhe jo përcipë, a shkel e shko, po kishte hyrë thellë dhe e kishte studiuar me zjarr e pasion Karl Marksin, e dinte në majë të gishtërinjve dhe gjithnjë fliste për të, si për ndonjë dhaskal të vjetër të djalërisë, nga i cili kishte mësuar shumë gjëra, ndonëse nuk i besonte të gjitha. Jo, Faiku nuk ka qenë kurrfarë konservator, a reaksionar. Po ta kruaje pak, menjëherë shfaqej revolucionari i vjetër”.
Injoranca si alibi e politikës – dëshmi e Konicës
Padyshim, që bindjet socialiste reformatore e demokratike të Konicës nuk mund të pëlqehen nga mediokrit e politikës, përtej gjesteve demagogjike, apo trukeve propagandistike antikombëtare.
Slogani i “shfarosjes së komunizmit” si projekt i një Kohe të Bardhë, ose Zero, po të ishte gjallë Konica do të stigmatizohej shkëlqyeshëm prej tij.
Kërkoni një provë për këtë gjë?
Ja, çfarë shkruan Konica në esenë e tij të gjatë “Shqipëria si m’u duk”
Duke u tallur me zyrtarët e budallallepsur të Zogut Konica shënon se “këta tru të pazhvilluar çiliminjsh – pleq nuk sprapsen nga asnjë anakronizmë, kur marrëzitë e tyre botohen në gazeta shqip, qarku i atyre që qeshin është i vogël dhe dëmi i pakët. Po këta “ekspertë” të çuditshëm gjejnë nganjëherë rastin të flasin në vende, ku zëri i tyre dëgjohet shumë larg – dhe aherë si mjerë Shqipëria, që bëhet qesharake pa ndonjë faj! Të tilla gjëra kanë ngjarë disa herë. Do të jap një shembull të vetëm. Ndonjë mot më parë një diplomat, me të cilin piqem dendur dhe i cili sapo ishte kthyer nga Zvicra më tha një ditë, se në qarqet e Lidhjes së Kombeve u shkulnë së qeshuri në kurriz të Shqipërisë. E pyeta: pse ç’bëri Shqipëria, qe të tallen me të bota?
– Një përfaqësonjës i Shqipërisë, m’u përgjigj diplomati… tha se Greqia e vjetër u prish dhe humbi lirinë e saj nga shkaku i bolshevizmit.
Mbeta i habitur ca çaste, po e mblodha veten shpejt dhe zura t’i flas diplomatit. Është e tepër të them se e mbura përfaqsonjësin e Shqipërisë me sa munda. I përmenda të njohurit tim, se për shqiptarët frëngjishtja është gjuhë e huaj dhe kur bisedon njeriu në gjuhë të huaj ngjet shumë lehtë, që nuk i shfaq mirë mendimet e tij e bëhen moskuptime.
Po me t’u ndarë prej diplomatit u sula në zyrë të Legatës dhe hapa tekstin e fjalës së çuditëshme të përfaqësonjësit të Shqipërisë, fjalë të cilën Ministria jonë në vend që ta fshehë, e botoi në formë librezi dhe e përhapi në të katër anët. Pa kthyer shumë faqe vërtetova se përfaqësonjësi ynë në Gjenevë i dërguar atje si “ekspert” kish thënë zyrtarisht qe Greqia e vjetër humbi indipendencën e saj nga shkaku i komunizmës”.
Ky pasazh i Konicës nuk ka nevojë për koment. Është plot analogji për marrëzit e sotme.
A nuk u dogjën në Shqipëri shkolla, libra, farmaci, trena, kopshte fëmijësh, u prishën kanale kulluese, penda rezervuarësh, u shkatërruan sipërfaqe me vreshta etj. etj., me parullën kobzezë “prishni se i kanë ndërtuar dhe bërë komunistët!?
Kjo skajshmëri qe e qëllimëshme, një skenar i fshehtë dhe shkatërrues për Shqipërinë dhe nuk ka të bëjë aspak me kritikën dhe rrëzimin e shtetit totalitar, me luftën e ideve, pa u projektua edhe si luftë ndaj njerëzve dhe sendeve!
Konica aktual më shumë se kurrë
Në një nga shkrimet më të hershme Konica është shprehur se nuk duhet të jetojmë “vetëm jetën e kurmit (trupit), po sidomos jetën e shpirtit”. Ringjallja e këtij Llazari intelektual të letrave shqipe, përtej anës ceremoniale, na rikonstrukton vetëdijen tonë, pa harruar kurrë, se shpirti i Konicës ka qenë i pashpërbëshëm, një Zenit mbi shkretëtirat tebeane të vdekjeve, territ, poshtërimit, anatemave të pakuptueshme. Si hyjnitë e miteve të lashta, që kalonin ca kohë në fund të ferrit për tú ngritur përfundimisht mbi tokë, më të paasgjësueshëm.
Konica e kreu këtë rit për t’u paraqitur përpara nesh, një Kryekalorës i Kujtesës, i meteortë dhe sqimatar, i vrejtur dhe i pamëshirshëm, elegant dhe i tmerrshëm, profet dhe dyshimtar i madh, një estet brilant dhe erudit i papërsëritshëm, edhe i vetmuar, plot vuajtje shpirtërore të pallogaritëshme, edhe intim, me të gjithë ata, që ndoshta i ëndërroi, po nuk i takoi asnjëherë dot.
Jo rastësisht një shkrimtar si Ernesto Sabato, në kryeveprën e tij “Abadoni, ëngjëlli i errësirës” citon një thënie të Gijom Apolinerit për Konicën, për vitalitetin mbinjerëzor për të mbijetuar dhe prirjen vetëvrasëse, si tipare karakteristike të racës. Nderimi i Apolinerit për Konicën arrin në kufijtë e një metafore mitike të dyfishtë, kur e quan një ngjizje “të Ardusit e të Briarit”, në një nga shkrimet e tij.
Faik Konica, është një krijues konceptual i jashtëzakonshëm, tepër i rrallë për t’u përsëdytur. Është një dukuri unikale në llojin e vet. Substanca kulturore, që krijoi Konica, është e shumëfishtë. Konica është një personalitet tepër i shqetësuar, një vëlla i sibilave të lasht,a, formulon me guxim idetë e së Ardhmes. Formulat dhe ekuacionet e tij konceptuale janë afatgjata. Na habisin dhe na trondisin ende dhe sot për fuqinë depërtuese, për mrekullinë përgjithësuese, për elegancën kalorsiake të stilit të lartë.
Ja, disa prova të profecive koniciane
1.Shqiptarët janë një popull i mirëfilltë europian. Në themelet e gjenezës e Europës Kulturore është klasiciteti greko-romak, si një koinë europiane, siç e ka quajtur Tomas Elioti Konica qe vetëm 18 vjeç kur në një provim universitar në Francë, fitoi çmimin e parë, se me një lehtësi tipike përktheu një fragment të “Edipit mbret”, të Sofokliut nga greqishtja e vjetër në latinisht. Me një përgatitje të tillë të shkëlqyer Konica mund të orientohej drejt në rrafshin e ilirologjisë dhe të shqipes si birëzim i saj, më saktë të gjenezës iliro-shqiptare – tezë e mbrojtur përherë nga Konica. Konica është nga prijëtarët e albanologjisë, etnografisë shqiptare, i shkollës krahësimtare shkencore. Ai interesohet për hyjnitë dhe mitologjinë ilire, së bashku me Bonloun, flet për pellazgjishten,e quan të arsyeshme shpjegimin me anë të shqipes të disa fjalëve të greqishtes së vjetër. Një filolog tjetër Oto Blau vlerësohet nga Konica, sepse ka bërë një interpretim të lykishtes me anë të shqipes. Ai boton një studim të Qiro Truhelkës për shqiptarët si pasardhës së ilirëve, studion dhe propagandon librat e Gustav Majerit, Jarnikut, Pedersenit etj.
Kërkimet shkencore të Konicës kanë qenë shumëvjeçare në bibliotekat më të mëdha të Europës. Kështu, ai është i vetmi, që deri tani, ka skicuar disa teza të guximshme, me interes të veçantë për studimet shqiptare.
Teza e parë: Duke u bazuar te Adolf Fon Harnak, Konica skicon historinë e krishterimit në Shqipëri, duke analizuar filologjikisht në greqishten e vjetër një pasazh të shën Pavlit (Romakëve, XV – 19), që flet për predikimin e ungjillit nga Jeruzalemi në Ilirikum, pasazh, që edhe Euseb Jeronimi, me origjinë ilire, në shek. IV, e ka kuptuar si dëshmi të predikimit të apostullit në truallin ilir, Konica shënon se “në vitin 58 është dokumentuar prania e një bashkësie të rëndësishme të krishtere në Durrës”. Për fat të keq Konica nuk e citon indikacionin e dokumentit. Kjo tezë është unikale si dëshmi, unë nuk e kam takuar në tërë literaturën shkencore të krishterimit të hershëm në Shqipëri
Teza e dytë: Dihet, se emri i shqiptarëve si alvanitë del për herë të parë në shekujt XI-XII në shkrimet e Mihal Ataliatit dhe Ana Komnenës, si dhe në një variant të një kënge të Eposit frëng të Rolandit.
Konica ka shkruar: “Në shekullinë X, perandori i Bizantit, Leoni i Mënçur, në një nga librat e tij përmend faktin, që “banorët e Epirit janë shqiptarë”. Pra, emri i shqiptarëve dokumentohet një, ose dy shekuj më përpara, se sa të mendojnë studiuesit profesionistë të këtij problemi. Konica është i vetmi dhe i pari, që citon pikërisht Leonin e Mënçur, ndonëse pa indikacionin e saktë. Duhet hulumtuar në këtë drejtim.
Teza e tretë: Sipas Konicës, shkrimi i gjuhës shqipe duhet kërkuar në shekullin XI, në kohën e ardhjes së normanëve, më i sigurtë është shkrimi i gjuhës sonë në kohën e “Regnum Albaniae”të anzhuinëve në shekullin XIII. Konica shënon: “besojmë, se ideja për të shkruar gjuhën e vet mund t’u ketë ardhur shqiptarëve nga Italia, rreth fundit të shek. të XII. Ndonjë ditë mund të gjendet një përgjigje përfundimtare për këtë çështje në arkivat e Vatikanit, ose në dokumentat bashkëkohore të pastudjuara
të urdhërave benediktin e domenikan”.
Konica ka bërë i pari zbulimin më të madh, të papërsëritur nga të tjerët, në heraldikën shqiptare: stemën kastriotase të flamurit, që është flamuri kombëtar i shqiptarëve.
Një cikël shkrimesh për Skënderbeun, Konica i botoi si për të vënë bazat e një skënderbeologjie në kohërat moderne, mbas aksionit të Barletit që në shekullin XVI. Nisur nga këto skica të Konicës, Fan Noli shkroi më pas librat e tij për Skënderbeun që bënë epokë.
Projekti më profetik, më madhështor, më mbarëkombëtar i Faik Konicës, është ai i gjuhës letrare të njësuar shqipe. Por, shkruan ai, që në 1905, se “ca alkolikë, ca kafshë, armiq të amëshuar të çdo përparimi, të cilët e marin kufirin e mëndjes së tyre për kufirin e botës, nuk e kanë pëlqyer kurrë këtë qëllim tonë”. Ky proces objektiv i njësimit të gjuhës është i pandalshëm edhe pse, nënvizon Konica “s’jemi nga ata që kllasim gjindarmëritë në fushë të mëndjes”. Në monumentin e gjuhës letrare, që, shpreh mrekullisht unicitetin kulturor të kombit shqiptar, Konica ka të drejtë të skalisë në bronz epigramin e lashtë “Exegi monumentum aere perenius”.
Enciklopedizmi i Konicës është i dimensionuar në zbulimin e figurave shqiptare në kohëra. Tipik për këtë është skica e Konicës, për patriarkun shqiptar të shek. XV, Nifonin, botimi te “Albania” e shkrimit të Pjerr Bejlit për Leonik Tomeun, filozof, poet i shek. XV, me origjinë nga Durrësi etj. Ky enciklopedizëm pasurohet nga hulumtimet dhe publikimet e dokumenteve të lashta e mesjetare, ku përmendet Shqipëria dhe shqiptarët. Konica është i pari, që publikon se ç’ka thënë Sharl Montenji për Skënderbeun, përkthen sonetin e famshëm të Ronsarit, po për Skënderbeun. Përdor pseudonimin Thrank-Spirobeg, emri i një personazhi të një libri romanesk të Leon Kahynit “më e mira vepër e frymëzuar prej historisë shoqëror të shqiptarëve”, siç do ta klasifikonte Apolineri.
Meqë ra fjala për pseudonimet e shumta të klasikut tonë, po vë në reliev vërejtjen e Apolinerit, se “Konica si një Pjerr Bejl i dytë ka patur përherë maninë e pseudonimeve”.
Një pseudonim tjetër i Konicës ka qenë Pyrrhus Bardyli, të përbërë nga dy emra mjaft të njohur të mbretërve ilirë. Në letrat me Apolinerin, Konica nënshkruante edhe si Beniamin Deçaserës. Ja, si e përshkruan Apolineri marrjen e një letre të Konicës: “Hapa letrën. Ajo përmbante një lloj prospekti, të shtypur në faqe, në anglisht, të titulluar “PRELUDE”, dhe u ishte kushtuar të tërë atyre, që e kishin ndihmuar egoizmin tim militant. Ishte në fakt një lloj poeme në prozë, plot fraza filozofike e imazhe biblike, ku përmendej dhe Bethoveni, Gëtja etj”.
Konica ka shkruar pak poezi. Njëra nga poezitë soneti “Helena e Trojës”, është e skalitur e padyshim është një poezi antologjike në poetikën kombëtare. Kemi zbuluar, se ky sonet është frymëzuar dhe ka ngjashmëri me një sonet të njohur të Bodlerit të quajtur “Duellum”. Veç të tjerave Konica del si një nga njohësit e shkëlqyer dhe admirues i Bodlerit.
Proza e shkurtër “I urti i malit”, është një shfrytëzim i mitit të një përralle, gati sipas manierës së njohur të Horhe Luis Borhesit. Dy prozat më të gjatë “Katër përralla nga Zullulandi”, dhe “Dr. Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit”, mund të konceptohen edhe si fragmente të një vepre të vetme, një mozaik i të njëjtës frymë shpirtërore dhe konceptimi ironik. Personazhi i quajtur Plug dhe dr. Gjilpëra janë një altër ego e dyfishtë, janë vëllezërit binjakë Dioskurë të Konicës. Këta dy personazhe janë shenja zodiakale e artit të Konicës, janë shpikja dhe truku i tij i mrekullueshëm, janë pikëllimi de intelegjenca e tij, testamenti dhe shpresa, vuajtja dhe profecia, tragjedia dhe komedia e kombit.
Në 1903 Konica merr pjesë në një nga polemikat filologjike më të habitshmet dhe të egrat e kontinentit të vjetër, në revistën “L’Europeen”. Në prill 1904 Konica boton në Bruksel librin e tij “Essai sur les langues naturelles et les langues artificielles”, “(“Ese mbi gjuhët natyrore dhe gjuhët artificiale”), prej 147 faqesh. Këtë libër që është kryevepra filologjike dhe kulturore e Konicës e ka gjetur në shtëpinë muzeore të Gijom Apolinerit prof. Luan Starova, që është sot konicologu më i madh, që i ka kushtuar një jetë të tërë Konicës si studiues.
Mbi këtë libër Apolinieri ka shënuar tri vargje në frëngjisht:
“C’est l’Albanais le pleus erudit de l’Europe
Il t’admire toujours celui – la qui lit,
O Pyrrhus Bardyli.
(në shqip
Është shqiptari më erudit në Europë,
përherë të admiron ai që të lexon,
O Pirro Bardhyli.
Ja, një epigramë e denjë për varrin e Faik Konicës së pavdekshëm. Luan Starova ka një meritë të padiskutueshme për njohjen e lidhjeve intime dhe kulturore midis Konicës dhe Apolinerit. Po kështu ai na bën të ditur një shkrim të veçantë të Apolinerit për Konicën, të botuar më 1905, “Një profeci bashkëkohore për Shqipërinë”, ku e quan pikërisht Konicën si profet të projektit të gjuhës së njësuar letrare dhe të ardhmërisë së saj të sigurtë.
Ky kampion i papërsëritshëm i gjuhës letrare shqipe, megjithatë në shtjellimin e ideve shkencore në librin e tij të përmendur më sipër, bën një blasfemi të rreptë ndaj “apostujve të rremë të esperantos, të gjuhës “blu”, sepse një gjuhë tradicionale humbiste karakteristikat e veçanta të gjuhës nacionale”. Shumë vite më vonë Umberto Eko do të shtjellonte një mënyrë arsyetimi të njëjtë me Konicën për të njëjtën çështje, siç e ka vënë re Starova.
Konica është i pari, që bën shënime profesionale për muzikën, duke theksuar,s e qytetërimi i shqiptarëve do të jetë i mangët pa qytetërimin muzikor. Kështu në Preludin e Parë të Sebastian Bahut, janë tri nota të jashtëzakonshme, që sipas Konicës, Bethoni, në tempon e parë të Sonatës, që i ka dedikuar Gulieta Guiçiardit, i përgjigjet me tri nota të ngjashme, për të deshifruar mesazhin e Bahut, po zbulimin e deshifrimit e të misterit e ka mbajtur për vete.
Po kështu Konica adhuron pikturën, kishte mik të madh një piktor të shquar Paul Nocques, i cili kishte bërë edhe gravura për revistën “Albania”, kurse është i pari, që bën një analizë të një tabloje të Albert Dyrerit, ku gjen te forma e një kapelje të pikturuar një jehonë të një kapeleje shqiptare.
Konica është një univers i tërë, me tërë kuptimin e kësaj fjale. Saga e tij epistolare prej afro 6000 faqesh është një fakt arti i tij më i spikatur, një krijimtari origjinale, e një mendimtari të lirë që komunikon me personalitete të shkëlqyer e dijetarë të kohës. Pa u botuar kjo krijimtari, përafërsisht e plotë, e Konicës ne do të kemi parasysh përherë një “Konicë të panjohur”, Ky i panjohur prej tij bëhet i dukshëm si Njeriu i Padukshëm i Uellsit, sidomos tani pas vdekjes në kohën eterne të pavdekësisë së tij të ndritur.
Nuk duhet harruar, se kemi disa Konica gjuhësorë. Së pari shkëlqen Konica i gjuhës shqipe. Po kemi edhe Konicën frankofon. Edhe Konicën anglofon.
Tekstet origjinale të shkruar në këto tri gjuhë janë të të njëjtit njeri, por stili i tij trefishohet, sepse sejcila gjuhë ka të përcaktuara dhe magjinë dhe rregullat e ndryshme të idiomave të saj. Nga kjo pikëpamje Konica është polisematik dhe poligjuhësor, rrjedhimisht studimi i tij është tepër i ndërlikuar, kërkon një kulturë të lartë, një metodë shkencore.
Diletantët, që merren, (guxojnë çuditërisht!) me Konicën duhet të sjellin ndërmend sentencën e famshme të Don Kishotit, që thoshte “Eh, mos Sanço e ku merr erë ti nga punët e kalorësisë!”.
Një baba shpirtëror i Konicës ka qenë shkrimtari francez Remy dë Gurmon, portretin e të cilit e mbante në kabinetin e punës, Gurmoni i mbiquajtur edhe si “papa i simbolizmit”, i njohur për frazën se “e bukura është guida e Artit”, ka ndikuar te kultura stilikore e Konicës, te lakonizmi i tij i madh, te dëndësia e informacionit maksimal, për temën që trajton. Po te Konica ne gjejmë një ndikim të vetë forcës së pashterëshme të gjuhës shqipe, të mjeteve të saj të brendshme, të farkëtimit frazeologjik, të sintezave të mëdha, të veprimeve konceptuale të të shprehurit dhe të shkruarit.
Ja, pse duke qenë një qytetar i tërë botës, Konica është një “homo albanicus”nga më tipikët dhe i thandrur në thelbin e kujtesës kombëtare në sub eternittas, (në përjetësi).
*
Ribotim nga Dita / Ndalohet publikimi i plotë ose i pjesshëm pa lejen me shkrim të redaksisë
Odiseiada e paravdekjes së Faik Konicës ka qenë më e lehtë, se sa odiseida e pasvdekjes. Në “Testamentin”e tij, shkruar në Boston, në 1942, Konica ngarkon Nolin, për t’i dërguar trupin pa jetë “të tretet në tokën mëmë”.
Mbasi ndenji katër vjet i konservuar në një frigorifer morgu, trupi i vdekur i Konicës u varros. Po për gati gjysmë shekulli “u harrua” nga sistemi totalitar, madje i anatemuar si rrallë kush. Rikthimi i Faik Konicës më në fund në Shqipëri është rikthimi i një simboli të veçantë. Ky simbol nuk mund të shpërbëhet, as të tjetërsohet. Konica është emblemuar te ky simbol përjetësisht. Kush mund ta mohojë këtë gjë?
Dëshmia e vetë Konicës për bindjet e tij socialiste
Faik Konica, ka patur bindje socialiste. Ai është i pari, që ka shkruar një ese të shkurtër për Marksin, ose e citon Marksin në shkrime të tjera.
Konica në “Autobiografinë”e tij shkruan e zezë mbi të bardhë kështu: “Në Paris, Faiku u trazua në qarqet socialiste dhe kryengritëse dhe u ndodh përpara dy zgjidhjeve të problemit social: zgjidhja fetare, e cila e sheh shpëtimin e botës në vëllazëri e në durim, zgjidhja socialiste, e cila e sheh shpëtimin vetëm në kryengritje, ose kundërshtim të organizuar, se i ligu dhe i forti s’epen, po duhen thyer. Faiku pëlqen zgjidhjen kryengritëse dhe disa muaj bashkëpunoi në disa gazeta kryengritëse të Parisit.
Më i qetësuar pastaj, Faiku, kur u hoq mënjanë erdhi në përfundimin, që socializmi mund të vlerësohet vetëm me një zhvillim të ngadalshëm, duke fituar çap pas çapi, brez mbas brezi, reformat e duhura. Dhe mënyra më e mirë është, që populli të përpiqet të çlirohet, të qytetërohet të përparojë për hesap të tij që të mos mbetet as një element i errët në faqe të dheut. Me këtë mënyrë Faiku lidhte logjikisht socializmin me patriotizëm”.
Del, se Konica është një argument i lartë dhe i plotfuqishëm i bindjeve të socialistëve reformatorë shqiptarë, të eurosocializmit demokratik. Ja, pse socialistët shqiptarë kanë arsye, më shumë se të tjerët, të njohin mendimin politik, estetik e filozofik të Konicës, ta nderojnë atë, ashtu siç e meriton.
Dëshmia e Fan Nolit për bindjet e Konicës
Noli në 15 shtator 1945, ka shkruar për një episod të një takimi me Konicën në Vjenë, në 1915. Bënë një bisedë për partitë politike dhe për të ardhmen politike të Shqipërisë.
“Kur ua tregoj miqve këtë bashkëfjalim, shkruan Noli, të gjithë më shikojnë me dyshim, duke kujtuar, që tallem me ta, se të gjithë e dinë Faikun si konservator edhe pak a shumë reaksionar. Po kjo nuk është e vërtetë. Faiku në djalëri kishte kaluar nëpër të gjitha ideologjitë revolucionare, dhe jo përcipë, a shkel e shko, po kishte hyrë thellë dhe e kishte studiuar me zjarr e pasion Karl Marksin, e dinte në majë të gishtërinjve dhe gjithnjë fliste për të, si për ndonjë dhaskal të vjetër të djalërisë, nga i cili kishte mësuar shumë gjëra, ndonëse nuk i besonte të gjitha. Jo, Faiku nuk ka qenë kurrfarë konservator, a reaksionar. Po ta kruaje pak, menjëherë shfaqej revolucionari i vjetër”.
Injoranca si alibi e politikës – dëshmi e Konicës
Padyshim, që bindjet socialiste reformatore e demokratike të Konicës nuk mund të pëlqehen nga mediokrit e politikës, përtej gjesteve demagogjike, apo trukeve propagandistike antikombëtare.
Slogani i “shfarosjes së komunizmit” si projekt i një Kohe të Bardhë, ose Zero, po të ishte gjallë Konica do të stigmatizohej shkëlqyeshëm prej tij.
Kërkoni një provë për këtë gjë?
Ja, çfarë shkruan Konica në esenë e tij të gjatë “Shqipëria si m’u duk”Duke u tallur me zyrtarët e budallallepsur të Zogut Konica shënon se “këta tru të pazhvilluar çiliminjsh – pleq nuk sprapsen nga asnjë anakronizmë, kur marrëzitë e tyre botohen në gazeta shqip, qarku i atyre që qeshin është i vogël dhe dëmi i pakët. Po këta “ekspertë” të çuditshëm gjejnë nganjëherë rastin të flasin në vende, ku zëri i tyre dëgjohet shumë larg – dhe aherë si mjerë Shqipëria, që bëhet qesharake pa ndonjë faj! Të tilla gjëra kanë ngjarë disa herë. Do të jap një shembull të vetëm. Ndonjë mot më parë një diplomat, me të cilin piqem dendur dhe i cili sapo ishte kthyer nga Zvicra më tha një ditë, se në qarqet e Lidhjes së Kombeve u shkulnë së qeshuri në kurriz të Shqipërisë. E pyeta: pse ç’bëri Shqipëria, qe të tallen me të bota?
– Një përfaqësonjës i Shqipërisë, m’u përgjigj diplomati… tha se Greqia e vjetër u prish dhe humbi lirinë e saj nga shkaku i bolshevizmit.
Mbeta i habitur ca çaste, po e mblodha veten shpejt dhe zura t’i flas diplomatit. Është e tepër të them se e mbura përfaqsonjësin e Shqipërisë me sa munda. I përmenda të njohurit tim, se për shqiptarët frëngjishtja është gjuhë e huaj dhe kur bisedon njeriu në gjuhë të huaj ngjet shumë lehtë, që nuk i shfaq mirë mendimet e tij e bëhen moskuptime.
Po me t’u ndarë prej diplomatit u sula në zyrë të Legatës dhe hapa tekstin e fjalës së çuditëshme të përfaqësonjësit të Shqipërisë, fjalë të cilën Ministria jonë në vend që ta fshehë, e botoi në formë librezi dhe e përhapi në të katër anët. Pa kthyer shumë faqe vërtetova se përfaqësonjësi ynë në Gjenevë i dërguar atje si “ekspert” kish thënë zyrtarisht qe Greqia e vjetër humbi indipendencën e saj nga shkaku i komunizmës”.
Ky pasazh i Konicës nuk ka nevojë për koment. Është plot analogji për marrëzit e sotme.
A nuk u dogjën në Shqipëri shkolla, libra, farmaci, trena, kopshte fëmijësh, u prishën kanale kulluese, penda rezervuarësh, u shkatërruan sipërfaqe me vreshta etj. etj., me parullën kobzezë “prishni se i kanë ndërtuar dhe bërë komunistët!?
Kjo skajshmëri qe e qëllimëshme, një skenar i fshehtë dhe shkatërrues për Shqipërinë dhe nuk ka të bëjë aspak me kritikën dhe rrëzimin e shtetit totalitar, me luftën e ideve, pa u projektua edhe si luftë ndaj njerëzve dhe sendeve!
Konica aktual më shumë se kurrë
Në një nga shkrimet më të hershme Konica është shprehur se nuk duhet të jetojmë “vetëm jetën e kurmit (trupit), po sidomos jetën e shpirtit”. Ringjallja e këtij Llazari intelektual të letrave shqipe, përtej anës ceremoniale, na rikonstrukton vetëdijen tonë, pa harruar kurrë, se shpirti i Konicës ka qenë i pashpërbëshëm, një Zenit mbi shkretëtirat tebeane të vdekjeve, territ, poshtërimit, anatemave të pakuptueshme. Si hyjnitë e miteve të lashta, që kalonin ca kohë në fund të ferrit për tú ngritur përfundimisht mbi tokë, më të paasgjësueshëm.
Konica e kreu këtë rit për t’u paraqitur përpara nesh, një Kryekalorës i Kujtesës, i meteortë dhe sqimatar, i vrejtur dhe i pamëshirshëm, elegant dhe i tmerrshëm, profet dhe dyshimtar i madh, një estet brilant dhe erudit i papërsëritshëm, edhe i vetmuar, plot vuajtje shpirtërore të pallogaritëshme, edhe intim, me të gjithë ata, që ndoshta i ëndërroi, po nuk i takoi asnjëherë dot.
Jo rastësisht një shkrimtar si Ernesto Sabato, në kryeveprën e tij “Abadoni, ëngjëlli i errësirës” citon një thënie të Gijom Apolinerit për Konicën, për vitalitetin mbinjerëzor për të mbijetuar dhe prirjen vetëvrasëse, si tipare karakteristike të racës. Nderimi i Apolinerit për Konicën arrin në kufijtë e një metafore mitike të dyfishtë, kur e quan një ngjizje “të Ardusit e të Briarit”, në një nga shkrimet e tij.
Faik Konica, është një krijues konceptual i jashtëzakonshëm, tepër i rrallë për t’u përsëdytur. Është një dukuri unikale në llojin e vet. Substanca kulturore, që krijoi Konica, është e shumëfishtë. Konica është një personalitet tepër i shqetësuar, një vëlla i sibilave të lasht,a, formulon me guxim idetë e së Ardhmes. Formulat dhe ekuacionet e tij konceptuale janë afatgjata. Na habisin dhe na trondisin ende dhe sot për fuqinë depërtuese, për mrekullinë përgjithësuese, për elegancën kalorsiake të stilit të lartë.
Ja, disa prova të profecive koniciane
1.Shqiptarët janë një popull i mirëfilltë europian. Në themelet e gjenezës e Europës Kulturore është klasiciteti greko-romak, si një koinë europiane, siç e ka quajtur Tomas Elioti Konica qe vetëm 18 vjeç kur në një provim universitar në Francë, fitoi çmimin e parë, se me një lehtësi tipike përktheu një fragment të “Edipit mbret”, të Sofokliut nga greqishtja e vjetër në latinisht. Me një përgatitje të tillë të shkëlqyer Konica mund të orientohej drejt në rrafshin e ilirologjisë dhe të shqipes si birëzim i saj, më saktë të gjenezës iliro-shqiptare – tezë e mbrojtur përherë nga Konica. Konica është nga prijëtarët e albanologjisë, etnografisë shqiptare, i shkollës krahësimtare shkencore. Ai interesohet për hyjnitë dhe mitologjinë ilire, së bashku me Bonloun, flet për pellazgjishten,e quan të arsyeshme shpjegimin me anë të shqipes të disa fjalëve të greqishtes së vjetër. Një filolog tjetër Oto Blau vlerësohet nga Konica, sepse ka bërë një interpretim të lykishtes me anë të shqipes. Ai boton një studim të Qiro Truhelkës për shqiptarët si pasardhës së ilirëve, studion dhe propagandon librat e Gustav Majerit, Jarnikut, Pedersenit etj.
Kërkimet shkencore të Konicës kanë qenë shumëvjeçare në bibliotekat më të mëdha të Europës. Kështu, ai është i vetmi, që deri tani, ka skicuar disa teza të guximshme, me interes të veçantë për studimet shqiptare.
Teza e parë: Duke u bazuar te Adolf Fon Harnak, Konica skicon historinë e krishterimit në Shqipëri, duke analizuar filologjikisht në greqishten e vjetër një pasazh të shën Pavlit (Romakëve, XV – 19), që flet për predikimin e ungjillit nga Jeruzalemi në Ilirikum, pasazh, që edhe Euseb Jeronimi, me origjinë ilire, në shek. IV, e ka kuptuar si dëshmi të predikimit të apostullit në truallin ilir, Konica shënon se “në vitin 58 është dokumentuar prania e një bashkësie të rëndësishme të krishtere në Durrës”. Për fat të keq Konica nuk e citon indikacionin e dokumentit. Kjo tezë është unikale si dëshmi, unë nuk e kam takuar në tërë literaturën shkencore të krishterimit të hershëm në Shqipëri
Teza e dytë: Dihet, se emri i shqiptarëve si alvanitë del për herë të parë në shekujt XI-XII në shkrimet e Mihal Ataliatit dhe Ana Komnenës, si dhe në një variant të një kënge të Eposit frëng të Rolandit.
Konica ka shkruar: “Në shekullinë X, perandori i Bizantit, Leoni i Mënçur, në një nga librat e tij përmend faktin, që “banorët e Epirit janë shqiptarë”. Pra, emri i shqiptarëve dokumentohet një, ose dy shekuj më përpara, se sa të mendojnë studiuesit profesionistë të këtij problemi. Konica është i vetmi dhe i pari, që citon pikërisht Leonin e Mënçur, ndonëse pa indikacionin e saktë. Duhet hulumtuar në këtë drejtim.
Teza e tretë: Sipas Konicës, shkrimi i gjuhës shqipe duhet kërkuar në shekullin XI, në kohën e ardhjes së normanëve, më i sigurtë është shkrimi i gjuhës sonë në kohën e “Regnum Albaniae”të anzhuinëve në shekullin XIII. Konica shënon: “besojmë, se ideja për të shkruar gjuhën e vet mund t’u ketë ardhur shqiptarëve nga Italia, rreth fundit të shek. të XII. Ndonjë ditë mund të gjendet një përgjigje përfundimtare për këtë çështje në arkivat e Vatikanit, ose në dokumentat bashkëkohore të pastudjuara
të urdhërave benediktin e domenikan”.Konica ka bërë i pari zbulimin më të madh, të papërsëritur nga të tjerët, në heraldikën shqiptare: stemën kastriotase të flamurit, që është flamuri kombëtar i shqiptarëve.
Një cikël shkrimesh për Skënderbeun, Konica i botoi si për të vënë bazat e një skënderbeologjie në kohërat moderne, mbas aksionit të Barletit që në shekullin XVI. Nisur nga këto skica të Konicës, Fan Noli shkroi më pas librat e tij për Skënderbeun që bënë epokë.
Projekti më profetik, më madhështor, më mbarëkombëtar i Faik Konicës, është ai i gjuhës letrare të njësuar shqipe. Por, shkruan ai, që në 1905, se “ca alkolikë, ca kafshë, armiq të amëshuar të çdo përparimi, të cilët e marin kufirin e mëndjes së tyre për kufirin e botës, nuk e kanë pëlqyer kurrë këtë qëllim tonë”. Ky proces objektiv i njësimit të gjuhës është i pandalshëm edhe pse, nënvizon Konica “s’jemi nga ata që kllasim gjindarmëritë në fushë të mëndjes”. Në monumentin e gjuhës letrare, që, shpreh mrekullisht unicitetin kulturor të kombit shqiptar, Konica ka të drejtë të skalisë në bronz epigramin e lashtë “Exegi monumentum aere perenius”.
Enciklopedizmi i Konicës është i dimensionuar në zbulimin e figurave shqiptare në kohëra. Tipik për këtë është skica e Konicës, për patriarkun shqiptar të shek. XV, Nifonin, botimi te “Albania” e shkrimit të Pjerr Bejlit për Leonik Tomeun, filozof, poet i shek. XV, me origjinë nga Durrësi etj. Ky enciklopedizëm pasurohet nga hulumtimet dhe publikimet e dokumenteve të lashta e mesjetare, ku përmendet Shqipëria dhe shqiptarët. Konica është i pari, që publikon se ç’ka thënë Sharl Montenji për Skënderbeun, përkthen sonetin e famshëm të Ronsarit, po për Skënderbeun. Përdor pseudonimin Thrank-Spirobeg, emri i një personazhi të një libri romanesk të Leon Kahynit “më e mira vepër e frymëzuar prej historisë shoqëror të shqiptarëve”, siç do ta klasifikonte Apolineri.
Meqë ra fjala për pseudonimet e shumta të klasikut tonë, po vë në reliev vërejtjen e Apolinerit, se “Konica si një Pjerr Bejl i dytë ka patur përherë maninë e pseudonimeve”.
Një pseudonim tjetër i Konicës ka qenë Pyrrhus Bardyli, të përbërë nga dy emra mjaft të njohur të mbretërve ilirë. Në letrat me Apolinerin, Konica nënshkruante edhe si Beniamin Deçaserës. Ja, si e përshkruan Apolineri marrjen e një letre të Konicës: “Hapa letrën. Ajo përmbante një lloj prospekti, të shtypur në faqe, në anglisht, të titulluar “PRELUDE”, dhe u ishte kushtuar të tërë atyre, që e kishin ndihmuar egoizmin tim militant. Ishte në fakt një lloj poeme në prozë, plot fraza filozofike e imazhe biblike, ku përmendej dhe Bethoveni, Gëtja etj”.
Konica ka shkruar pak poezi. Njëra nga poezitë soneti “Helena e Trojës”, është e skalitur e padyshim është një poezi antologjike në poetikën kombëtare. Kemi zbuluar, se ky sonet është frymëzuar dhe ka ngjashmëri me një sonet të njohur të Bodlerit të quajtur “Duellum”. Veç të tjerave Konica del si një nga njohësit e shkëlqyer dhe admirues i Bodlerit.
Proza e shkurtër “I urti i malit”, është një shfrytëzim i mitit të një përralle, gati sipas manierës së njohur të Horhe Luis Borhesit. Dy prozat më të gjatë “Katër përralla nga Zullulandi”, dhe “Dr. Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit”, mund të konceptohen edhe si fragmente të një vepre të vetme, një mozaik i të njëjtës frymë shpirtërore dhe konceptimi ironik. Personazhi i quajtur Plug dhe dr. Gjilpëra janë një altër ego e dyfishtë, janë vëllezërit binjakë Dioskurë të Konicës. Këta dy personazhe janë shenja zodiakale e artit të Konicës, janë shpikja dhe truku i tij i mrekullueshëm, janë pikëllimi de intelegjenca e tij, testamenti dhe shpresa, vuajtja dhe profecia, tragjedia dhe komedia e kombit.
Në 1903 Konica merr pjesë në një nga polemikat filologjike më të habitshmet dhe të egrat e kontinentit të vjetër, në revistën “L’Europeen”. Në prill 1904 Konica boton në Bruksel librin e tij “Essai sur les langues naturelles et les langues artificielles”, “(“Ese mbi gjuhët natyrore dhe gjuhët artificiale”), prej 147 faqesh. Këtë libër që është kryevepra filologjike dhe kulturore e Konicës e ka gjetur në shtëpinë muzeore të Gijom Apolinerit prof. Luan Starova, që është sot konicologu më i madh, që i ka kushtuar një jetë të tërë Konicës si studiues.
Mbi këtë libër Apolinieri ka shënuar tri vargje në frëngjisht:
“C’est l’Albanais le pleus erudit de l’Europe
Il t’admire toujours celui – la qui lit,
O Pyrrhus Bardyli.
(në shqip
Është shqiptari më erudit në Europë,
përherë të admiron ai që të lexon,
O Pirro Bardhyli.
Ja, një epigramë e denjë për varrin e Faik Konicës së pavdekshëm. Luan Starova ka një meritë të padiskutueshme për njohjen e lidhjeve intime dhe kulturore midis Konicës dhe Apolinerit. Po kështu ai na bën të ditur një shkrim të veçantë të Apolinerit për Konicën, të botuar më 1905, “Një profeci bashkëkohore për Shqipërinë”, ku e quan pikërisht Konicën si profet të projektit të gjuhës së njësuar letrare dhe të ardhmërisë së saj të sigurtë.
Ky kampion i papërsëritshëm i gjuhës letrare shqipe, megjithatë në shtjellimin e ideve shkencore në librin e tij të përmendur më sipër, bën një blasfemi të rreptë ndaj “apostujve të rremë të esperantos, të gjuhës “blu”, sepse një gjuhë tradicionale humbiste karakteristikat e veçanta të gjuhës nacionale”. Shumë vite më vonë Umberto Eko do të shtjellonte një mënyrë arsyetimi të njëjtë me Konicën për të njëjtën çështje, siç e ka vënë re Starova.
Konica është i pari, që bën shënime profesionale për muzikën, duke theksuar,s e qytetërimi i shqiptarëve do të jetë i mangët pa qytetërimin muzikor. Kështu në Preludin e Parë të Sebastian Bahut, janë tri nota të jashtëzakonshme, që sipas Konicës, Bethoni, në tempon e parë të Sonatës, që i ka dedikuar Gulieta Guiçiardit, i përgjigjet me tri nota të ngjashme, për të deshifruar mesazhin e Bahut, po zbulimin e deshifrimit e të misterit e ka mbajtur për vete.
Po kështu Konica adhuron pikturën, kishte mik të madh një piktor të shquar Paul Nocques, i cili kishte bërë edhe gravura për revistën “Albania”, kurse është i pari, që bën një analizë të një tabloje të Albert Dyrerit, ku gjen te forma e një kapelje të pikturuar një jehonë të një kapeleje shqiptare.
Konica është një univers i tërë, me tërë kuptimin e kësaj fjale. Saga e tij epistolare prej afro 6000 faqesh është një fakt arti i tij më i spikatur, një krijimtari origjinale, e një mendimtari të lirë që komunikon me personalitete të shkëlqyer e dijetarë të kohës. Pa u botuar kjo krijimtari, përafërsisht e plotë, e Konicës ne do të kemi parasysh përherë një “Konicë të panjohur”, Ky i panjohur prej tij bëhet i dukshëm si Njeriu i Padukshëm i Uellsit, sidomos tani pas vdekjes në kohën eterne të pavdekësisë së tij të ndritur.
Nuk duhet harruar, se kemi disa Konica gjuhësorë. Së pari shkëlqen Konica i gjuhës shqipe. Po kemi edhe Konicën frankofon. Edhe Konicën anglofon.
Tekstet origjinale të shkruar në këto tri gjuhë janë të të njëjtit njeri, por stili i tij trefishohet, sepse sejcila gjuhë ka të përcaktuara dhe magjinë dhe rregullat e ndryshme të idiomave të saj. Nga kjo pikëpamje Konica është polisematik dhe poligjuhësor, rrjedhimisht studimi i tij është tepër i ndërlikuar, kërkon një kulturë të lartë, një metodë shkencore.
Diletantët, që merren, (guxojnë çuditërisht!) me Konicën duhet të sjellin ndërmend sentencën e famshme të Don Kishotit, që thoshte “Eh, mos Sanço e ku merr erë ti nga punët e kalorësisë!”.
Një baba shpirtëror i Konicës ka qenë shkrimtari francez Remy dë Gurmon, portretin e të cilit e mbante në kabinetin e punës, Gurmoni i mbiquajtur edhe si “papa i simbolizmit”, i njohur për frazën se “e bukura është guida e Artit”, ka ndikuar te kultura stilikore e Konicës, te lakonizmi i tij i madh, te dëndësia e informacionit maksimal, për temën që trajton. Po te Konica ne gjejmë një ndikim të vetë forcës së pashterëshme të gjuhës shqipe, të mjeteve të saj të brendshme, të farkëtimit frazeologjik, të sintezave të mëdha, të veprimeve konceptuale të të shprehurit dhe të shkruarit.
Ja, pse duke qenë një qytetar i tërë botës, Konica është një “homo albanicus”nga më tipikët dhe i thandrur në thelbin e kujtesës kombëtare në sub eternittas, (në përjetësi).
*
Ribotim nga Dita / Ndalohet publikimi i plotë ose i pjesshëm pa lejen me shkrim të redaksisë
