A e ka nxjerrë jashtë loje Memorandumin e Budapestit pushtimi i Rusisë mbi Ukrainën?

[Kresha]

​

Dr. Hasan SHKËMBI*



Lidhur me agresionin rus ndaj Ukrainës ka pasur shumë diskutime e hamendësime lidhur me fuqinë e angazhimeve dhe detyrimeve të palëve nënshkruese të Memorandumit të Budapestit. Duke e risjellë edhe një herë në vëmendje këtë memorandum po japim një kronologji të zhvillimeve deri në ditët e sotme.

Ukraina si shtet i pavarur lindi nga rënia e Bashkimit Sovjetik në vitin 1991. Pavarësia e saj erdhi me një trashëgimi të ndërlikuar nga Lufta e Ftohtë: stoku i tretë më i madh në botë i armëve bërthamore. Ukraina ishte një nga tre ish-shtetet sovjetike jo-ruse, përfshirë Bjellorusinë dhe Kazakistanin, që doli nga kolapsi sovjetik me armë bërthamore në territorin e saj.

SHBA, në një shpërthim energjie diplomatike dhe në një kohë të ndikimit të pakrahasueshëm global, punoi për të parandaluar kolapsin e paprecedentë të një superfuqie bërthamore që të çonte në përhapjen më të madhe në histori të armëve bërthamore.

Memorandumi u arrit në vitin 1994, pas negociatave të gjata dhe të ndërlikuara që përfshinin presidentin e atëhershëm rus Boris Yeltsin, presidentin ukrainas Leonid Kuchma, presidentin e SHBA Bill Clinton dhe kryeministrin e atëhershëm britanik John Major, nënshkruan Memorandumin në Budapest më 5 dhjetor 1994. Në këmbim të hyrjes në Traktatin e Mospërhapjes, SHBA, MB dhe Rusia ranë dakord për sa vijon:

1. Pavarësia, sovraniteti dhe kufijtë ekzistues të Ukrainës do të respektohen.
2. Nënshkruesit do të përmbahen nga kërcënimi ose përdorimi i forcës kundër territorit ose pavarësisë politike të Ukrainës.
3. Nënshkruesit do të përmbahen nga ndikimi i politikës së Ukrainës me presion ekonomik.
4. Veprimi i menjëhershëm i KS të OKB do t’i ofrojë ndihmë Ukrainës nëse ajo bëhet viktimë “e një akti agresioni ose një objekt i një kërcënimi agresioni në të cilin përdoren armë bërthamore”.
5. Armët bërthamore nuk do të përdoren kundër Ukrainës

Memorandumi i Budapestit për “Garantimin e Sigurisë” nuk është një marrëveshje formale, por para së gjithash një dokument diplomatik, sipas të cilit, nënshkruesit i kanë bërë premtime njëri-tjetrit, në kuadër të deatomizimit të ish-republikave sovjetike, pas shkatërrimit të Bashkimit Sovjetik.

Sipas kushteve të Memorandumit, Ukraina ra dakord të hiqte dorë nga arsenali i saj bërthamor – i treti më i madhi në botë , i trashëguar nga Bashkimi Sovjetik i shembur- dhe të transferonte të gjitha kokat bërthamore në Rusi për çmontim. Kjo i mundësoi Ukrainës të bashkohej me Traktatin e Mospërhapjes Bërthamore (NPT) si një shtet jo-bërthamor.

Në këmbim të heqjes dorë nga arsenali i saj bërthamor, Ukraina fillimisht kërkoi garanci ligjore detyruese nga SHBA se do të ndërhynte nëse shkelej sovraniteti i Ukrainës. Por kur u bë e qartë se SHBA-ja nuk ishte e gatshme të shkonte aq larg, për arsye do te sillte ndërlikime e përplasje mes fuqive, Ukraina ra dakord për garanci disi më të dobëta- por gjithsesi domethënëse – të sigurisë politike detyruese për të respektuar pavarësinë dhe sovranitetin e saj që garantonte kufijtë e saj ekzistues. Kina dhe Franca i dhanë më pas garanci të ngjashme Ukrainës, por nuk nënshkruan Memorandumin e Budapestit.

SHBA shpresonin të shmangnin një botë me mijëra armë bërthamore të lira të ulura në heshtje në vende politikisht të paqëndrueshme dhe relativisht të varfra; Rusia donte të shmangte rrethimin strategjik që do të rezultonte nëse shtete të shumta, potencialisht armiqësore ndaj interesave të saj, do të merrnin armë bërthamore.

Në këmbim të bashkëpunimit të Ukrainës dhe lëshimit të armëve bërthamore në zotërim të saj, fuqitë botërore të armëve bërthamore ndërmjetësuan një marrëveshje që, të paktën në letër, do të siguronte sovranitetin e Ukrainës dhe do të lehtësonte shqetësimet e saj politike, duke zgjeruar gjithashtu ndihmën ekonomike dhe marrëdhëniet diplomatike.

Pse Kievi ishte kaq i shqetësuar? Si fillim, Ukraina është ajo që Samuel Huntington do ta quante më vonë një “vend i çarë”, që shfaq tensione serioze midis dy grupeve të ndryshme identiteti me fuqi relativisht të barabartë. Frika ishte se një Rusi e ringjallur mund të kërkonte edhe një herë të vendoste kontrollin mbi Ukrainën me anë të një kryengritjeje nga simpatizantët vendas rusë, apo edhe me anë të një pushtimi të plotë siç po ndodh aktualisht.

Me hyrjen e Ukrainës në rendin ndërkombëtar si një shtet jo-bërthamor, Rusia, SHBA dhe Britania e Madhe u zotuan të “respektojnë pavarësinë dhe sovranitetin dhe kufijtë ekzistues të Ukrainës”. Memorandumi ripohoi detyrimin e tyre për të “përmbahen nga kërcënimi ose përdorimi i forcës kundër integritetit territorial ose pavarësisë politike të Ukrainës”. Nënshkruesit riafirmuan gjithashtu angazhimin e tyre për të “kërkuar” veprim të menjëhershëm të Këshillit të Sigurimit të OKB-së “për të ofruar ndihmë për Ukrainën nëse Ukraina do të bëhet viktimë e një akti agresioni”. Këto garanci mbështesin detyrimet e përfshira në kartën e OKB-së dhe në Akti përfundimtar i Helsinkit 1975 .

Por kuptimi i garancive të sigurisë u la qëllimisht i paqartë. Sipas një ish-diplomati amerikan që mori pjesë në bisedime, Steven Pifer, u kuptua se nëse do të kishte një shkelje, do të kishte një përgjigje në ngarkim të SHBA-së dhe Britanisë së Madhe. Dhe ndërsa kjo përgjigje nuk ishte e përcaktuar në mënyrë eksplicite, Pifer vëren se : “ka një detyrim mbi Shtetet e Bashkuara që rrjedh nga Memorandumi i Budapestit për të ofruar ndihmë për Ukrainën, dhe […] që do të përfshinte ndihmën ushtarake “.

Njëzet e tetë vjet më vonë, sulmi i fundit i Rusisë ndaj Ukrainës duket se vunë në pikëpyetje dobinë e Memorandumit. Disa studiues kanë vënë në dukje “dobësitë” e dokumentit, duke përfshirë titullin e tij zyrtar, i cili premton thjesht “garanci sigurie” dhe jo “garanci” sovraniteti?.

Edhe pse nënshkruesit “riafirmojnë angazhimin e tyre” ndaj Ukrainës në shumë pasazhe, Memorandumi nuk kërkon nga nënshkruesit të bëjnë diçka konkrete, në rast se sovraniteti i territorial apo politik Ukrainës shkelet. Nuk ka asnjë mekanizëm të posaçëm përmbarimor.

Masa e vetme reale në këtë aspekt shfaqet në nenin 4 të Memorandumit, ku nënshkruesit zotohen të mbrojnë Ukrainën nga agresioni duke kërkuar “veprim të menjëhershëm të KS të OKB-së për të ofruar ndihmë”. Megjithatë, ka një kapje: ajo klauzolë është e kufizuar në agresionin e caktuar “në të cilin përdoren armët bërthamore”.

Kjo nuk do të thotë se Memorandumi i Budapestit ishte ose është i pavlefshëm. Së pari, ai theksoi dhe përforcoi detyrimet që të gjithë nënshkruesit kishin rënë dakord nëpërmjet Kartës së OKB-së. Së dyti, ai theksoi fuqimisht rëndësinë e qëndrueshmërisë territoriale të Ukrainës dhe iu referua drejtpërdrejt rrezikut të një shteti duke përdorur “shtrëngim ekonomik” për të përkulur muskujt e tij kundër Kievit. E gjithë kjo ndihmoi për të riafirmuar, qoftë edhe politikisht, diçka tashmë të mbrojtur ligjërisht në bazë të Kartës së OKB-së: sovraniteti i Ukrainës. Në këtë aspekt, Memorandumi e bëri atë shumë më të vështirë për agresorët e mundshëm.

Duke pasur parasysh zhvillimet aktuale, shtrohet pyetja se- a ekziston diçka detyruese nga aspekti juridik në Memorandumin e Budapestit ndaj obligimeve të Rusisë për ta respektuar integritetin territorial të Ukrainës?

Në fakt, me pushtimin e Krimesë dhe agresionin e fundit ndaj Ukrainës, Rusia ka shpërfillur dy organe të ndryshme të ligjit: dispozitat e Memorandumit që ndalojnë ndërhyrjen ekonomike ose ushtarake në çështjet e Ukrainës dhe rregullat e Kartës së OKB-së që rregullojnë integritetin territorial të Ukrainës. Por pushtimi bie në kundërshtim edhe me vetë kushtetutën e Rusisë, e cila thotë në nenin 15, seksioni 4 se “nëse një traktat ose marrëveshje ndërkombëtare e Federatës Ruse përcakton rregulla të tjera nga ato të parashikuara me ligj, rregullat e marrëveshjes ndërkombëtare do të zbatohen.”

Kapitulli 1. The Fundamentals of the Constitutional System | The Constitut…

Nga ana e tij, Putin pretendon se veprimet e tij janë të justifikuara, duke e përshkruar situatën në Ukrainë si një revolucion. “Krijohet një shtet i ri,” tha ai, për të cilin “ne nuk kemi nënshkruar asnjë dokument të detyrueshëm”. Edhe një herë, Putin ndjen nevojën për të thyer marrëveshjen ndërkombëtare për të përmbushur ambiciet e tij territoriale. Këtë herë ai ka pohuar se trupat ruse duhet të “denazifikojnë” Ukrainën, gjë që është ironike duke pasur parasysh se Volodymyr Zelensky është me origjinë hebrej dhe u zgjodh me 70 për qind të votive popullore.

Pushtimi rus i Ukrainës sot është një shkelje edhe më e rëndë dhe në mënyrë efektive varros garancitë e Rusisë në Memorandumin e Budapestit. Jo vetëm kaq, por urdhri i fundit i Putinit për të vendosur forcat e parandalimit bërthamor të Rusisë “në gatishmëri të lartë” është një mohim i mëtejshëm i garancive të Rusisë ndaj Ukrainës, pasi ngre alarmin e një lufte të mundshme bërthamore, pasi me bombardimi i dy termocentraleve bërthamore përbën prologun e saj.

Agresioni rus do të ketë pasoja të gjera që shtrihen përtej shkeljes së ligjit ndërkombëtar dhe shkeljes së integritetit territorial të vendit. Siç vë në dukje eksperti amerikan i marrëdhënieve ndërkombëtare, David Yost, veprimet e Rusisë do të dobësojnë besueshmërinë e garancive kryesore të sigurisë së fuqisë, do të minojnë regjimin e mospërhapjes bërthamore dhe do të zbehin perspektivat për çarmatimin e ardhshëm.

Përgjigjet e SHBA-së dhe Britanisë së Madhe përballë agresionit të fundit të Rusisë kanë qenë të kufizuara. Të dy vendet i ofruan Ukrainës financim, pajisje ushtarake dhe trajnime dhe kanë aplikuar sanksione gjithnjë e më të rrepta ndaj Rusisë. Por ata kanë përjashtuar çdo ndërhyrje të drejtpërdrejtë, të tilla si vendosja e zonave të ndalim-fluturimit mbi Ukrainë , nga rreziku se do të tërhiqen në një luftë me Rusinë. Ndërsa kjo përgjigje e kufizuar përmbush formatin e angazhimeve të SHBA-së dhe Britanisë së Madhe sipas Memorandumit të Budapestit, përshtypja që krijohet është shumë e madhe se Ukraina u la e vetme për të luftuar një agresor të paligjshëm, të aftë për armë bërthamore.

Kjo mund të ketë pasoja të gjera për të ardhmen e mospërhapjes dhe çarmatimit bërthamor. Shtetet e tjera në fqinjësinë e Rusisë- dhe në botën më të gjerë- mund të fillojnë të pyesin nëse këto garanci janë mjaft të besueshme për të garantuar sigurinë e tyre afatgjatë. Kjo, nga ana tjetër, mund të dëmtojë besueshmërinë e garancive kryesore të sigurisë së energjisë, të përdorura më parë si mjete pazari për të bindur vende të tilla si Bjellorusia, Kazakistani dhe Ukraina nga zotërimi i armëve bërthamore.

Imazhi i Ukrainës duke u pushtuar nga Rusia, pavarësisht nga garancitë e saj të sigurisë dhe duke u lënë kryesisht për t’u kujdesur për veten në këtë konflikt, mund të shkaktojë një interes të rigjallëruar për armët bërthamore. Disa prova për këtë kanë filluar të shfaqen tashmë, për shembull në Japoni, ku ish-kryeministri Shinzo Abe argumentoi se “Japonia duhet të thyejë një tabu të kahershme dhe të zhvillojë një debat aktiv mbi armët bërthamore – duke përfshirë një program të mundshëm ‘shpërndarje bërthamore’. ”

Një zhvillim i tillë do të ishte i rrezikshëm jo vetëm sepse shërben për të dobësuar regjimin e mospërhapjes bërthamore, por gjithashtu mund të çojë në shtimin e mundësive për një luftë bërthamore të shmangshme. Por mendoj se kjo ka pak gjasa të ndodhë për arsye se të gjithë do të humbnin dhe askush nuk do të mbijetonte. Megjithatë kërcënimi dhe rreziku mbetet prezent, qoftë edhe nga një gabim njerëzor apo një sulm nga aktorë jo shtetërorë terrorist.

*Pedagog në Universitetin “Luarasi”